"महाराष्ट्र" च्या आवृत्तींत अंतर

 

[[File:India-MAHARASHTRA.svg|thumb|महाराष्ट्र]]

'''महाराष्ट''' भारतीय संघ राज्यांतलें एक घट राज्य. क्षेत्रफळ आनी लोकसंख्येचे नदरेन महाराष्ट‌‌‌‍ाचो भारतीय राज्यांभितर तिसरो क्रमांक लागता. क्षेत्रफळः 3,07,713 चौ. किमा. लोकसंख्याः ७८,७०६,७१९‍‍ (१९९१). राजपाटण - मरठी.

 

६३.१०% . हया राज्याचो अक्षवृत्तीय आनी रेखावृत्तीय विस्तार १५ ४५ उत्तर ते २२ ६ उत्तर आनी ७२ ३६ उदेंत ते ८० ५४ उदेंत इतलो आसा.महाराष्ट्रारचे उतरेक मध्यप्रदेश , वायव्येक गुजरात राज्य तशेंच दादरा आनी नगरहवेली हे केंद्रशासित प्रदेश, आग्नेय दिकेक आंध्रप्रदेश , दक्षिण कर्नाटक आनी [[गोंय]] हीं राज्या आसात.तशेंच अस्तंतेक अरबीसमुद्र आसा.

 

सधा भुगोलीक नदरेंन , महाराष्ट्र राज्य निहूण वळकतात.त्या प्रदेशाक आदल्या तेंपार दक्षिणापथ नावान वळखताले .हया वाठाराचो उल्लेख करता आसतना प्राचीन भारतीय वाडमयांत दक्षिणापथहें संज्ञेचो वावर चड जातालो . सुवेच्या तेंपार सातवाहनाच्या शिलालेखांत दक्षिणापथ हया नांवाचो तर पांचव्या -सव्या शेंकडातल्या लेखांत मराठी हया शब्दाचो उल्लेक सांपडटा . बौध्द ग्रंथ महावंश हातूंत महाराठ्ठा असो उल्लेक आसा. जँन विल्सन हाणें मोल्सवर्थ कोशांत महार राष्ट्र महाराष्ट्राचें राज्य अशी महाराष्ट्राची व्युत्पत्ती सांगलाया . महार लोकांची वस्ती चड आशिल्ल्यान हया वाठाराक महाराष्ट्र हें नांव पडलें आसुयें अशें जॉन हाणें मत मांडलां. ऑपर्ट हाणें भारत वर्षांतलें थळावे लोक हया आपल्या ग्रथांत महाराष्ट्रकूच मल्लराष्ट्र अशें म्हळां मल्ल लोक म्हळ्यार महार अशें ताणें मुखार सांगलां. महाराष्ट्र शब्दाचो उल्लेख वररूची हाच्या प्राकृतप्रकाश व्याकरण ग्रंथाक ,तशेंच वात्स्थान आनी भरतमुनी हांच्या ग्रंथानी आयलां. मार्कडेयपुराण , वायुपुराण आनी ब्रह्मपुराण हांतूत महाराष्ट्राचो उल्ले आयला. चिं. वी. वैद हाच्या मतान इ.स.प.६०० च्या सुमाराक आर्यलोक दक्षिणेक आयले. ताणीं हांगा गोपराष्ट्र, मल्लराष्ट्र, पांडूराष्ट्र अशो वेगवेदळ्यो वसाहती करून आपलो राबीतो केल्लो. उपरांत सातवाहन राज्यानी आपल्या राम्राज्याचो विस्तार करून ल्हान ल्हान राष्ट्राक आपले सत्ते खाता हाडून एक व्हड राष्ट्र निर्माण जावन , मुखार त्या प्रदेशाक महाराष्ट्र नांव पडलें.ज्ञानकोशकार केतकार हाणें महाराष्ट्र शब्दाची व्युत्पत्ती सांगतना महार आनी रट्ट हांच्या एकिकरणाची कल्पना मांचल्या.

[[ब्रिटीश]] राजवटींन सिंध, गुजरात आनी अस्तंत महाराष्ट्र हे प्रात मेळून तशेंच बेळगांव, धारवाड, विजापूर आनी कारवार हे कर्नाटकाचे जिल्हे मेळून मुंबय इलाख तयार जाल्लो. पूण विदर्भाच्या आठ जिल्हांचो आस्पाव मध्यप्रांतांत जातालो तर मराठवाडयाचे रांच जिल्हे निजामाच्या राज्यांत आशिल्ले.स्वातंत्र्यमेळ्ळ्या उपरांत १९५६ त महाराष्ट्राचे तिनूय विभाग आनी गुजरात मेळूनव्शाल मुबंय राज्य निर्माण जालें . उपरांत १ मे १९६० हया दिसा विशाल मुबंयची फळणी जगुजरात आनी महाराष्ट्र अशीं दोन वेगळी राज्यां अस्तीत्वांत आयलीं.

 

महाराष्ट्र राज्याची चडशी भूंय अग्निजन्य तळपांसावन तयार जाल्ली आसा. यतमाळ आनी नांदेड जिल्हंयानी आर्कियन म्हाकल्पांत तयार जाल्ली ग्रनायट आनी पट्टीताश्म तळपां आसात .दोंगरी प्रदेशांनी जांभ्याची तांबडी माती चड आसा .गाळाची काळी माती मुखेलपणान कोंकण वाठारांतूच सांपडटा.

 

राज्यांतल्या चडशा न्हंयांचो उगम सह्याद्रीपर्वता वळींचेर जावन त्यो वळीच्या अस्तंत आनी उदेंत अशा दोनूय दिकांनी व्हावतात. अस्तंतेक व्हांवपी न्हंयो अरबी दर्यांत तर उदेंत दिकेक व्हांवपी न्हंयो राज्याभायर वचीन बंगालाच्या उपसागराक मेळटात. उल्हास ,वैतरण, दमणगंगा, अंबा, वासिश्ठी आनी सावित्री ह्यो कोंकण भागांतल्यान व्हांवपी मुखेल न्हंयो. कापी वैनगंगा, वर्धा, गोदावरी , भीमा, कृष्णा,ह्यो पठारी भागांतल्यो कांय म्हत्वाच्या न्हंयो . तापी ही राज्यांतली सगळ्यांत लांब न्हंय आसा. पुर्णा हो तापी न्हंयेचो मुखेल फांटो आसा.

 

राज्याचे हवामान मुखेलपणान मानसून प्रकाराचें आसा. राज्यांत सगळेकडेन हवामान एकसारकें उरना.सह्याद्री पर्वताक लागून अस्तंत महाराष्ट्रांतले हवामान उदेंत महाराष्ट्रांतल्या हवामानापरस वेदळें उरता. नैऋत्येकसावन येवपी मानसून वाऱ्याक लागून सह्याद्रीचे अस्तंतेक जून ते सप्टेंबर मेरेन खूब पावस पडटा .सिंधुदूर्ग, रत्नागिरी , पायगड, ठाणें हिया दर्यालागशिल्ल्या जिल्ह्यांनी आनी पुणें, सातारा कोल्हापूर ह्या दोंगरी वाठारांनी चड पावस पडटा.

 

महाराष्ट्रांत मे म्हयन्यांत चड उश्णता जाणवता. ह्या म्हयन्यांत दर्या लागशिल्ल्या वाठारांनी सरासरी तापमान ३३ से . इतलें आसता.पूण उदेंत महाराष्च्रांत ह्याच तेंपार तापमान ३८से ४३ से.इतलें आसता.उदेंत महाराष्ट्रांत शिंयाळोय कडक आसता.पूणें ,नासिक ह्या सारकेल्ल्या उंचेल्या प्रदेशांनी शिंयाळो आनी गीम कूब कडक आसता . पावसाळ्याचे सुवेक अरबी दर्यांत चक्री वादळां जातात. तांते परिणाम राज्याच्या दर्यादेगांनी आशिल्ल्या वाठारांनी जाणवतात.

 

राज्यांतले रुखावळीचे वेगवेगळे प्रकार मुखेलपणान भुगोलीक परिस्थितीचेर आदारिल्ले आसात. महाबळेश्र्वर, खंडाळा, माथेरान, भिमाशंकर, अंबोली ह्या पठारी आनी चड पावस पडपी प्रदेशांनी संदा पांचवीचार उरपी रानां आसात. ह्या रानांनी चडकरूंन जांबळ, पारजांब, हिरडो, नाणो, अंजन आनी तांबसो देवदार हे रूक सांपटडटा. अशा रामांनी झोपाय खूब वाडिल्लीं आसतात. झोपांभितर दिणो , फांगळ, हुसकि, रोमेठ आनी पुडो हांचो आ्पाव जाता.झोपांमदीं विंगड विंगड जातीच्यो वालीय वाडील्ल्यो आसतात.सादारम पावस पडपी आनी कमी उळ्णता उरपी सुवातींचेर पांचवीचार उरपी रानां खूब आसात. ह्या रानांनी उंच अशा पानधडी रूकाचोय आंकडो चड आसा. संदा पाचवे उरपी रूक मुखेलपणान मध्यम आकाराचे आसून तांचे प्रमाण चड आसात. मह्याद्री पर्वताच्या देंवत्यांचेर सागवान , शिसम, सांवर, भिपंड, अरजून , आनी हेर उंच रूख आशिल्लीं रानां आसासत.सागवानी लाकूड चड फायदेशीर थरिल्ल्यान राज्य सरकारान तांचे लागवडीचेर चड भर दीला. चड खारसाणीच्या वाठारांनी मोटवीं बाभळीचीं झाडं दिळ्टी पडटात. साप उणो पावस पडपी वाठारांनी निवलाचे साबार प्रकार सांपडटात. दर्यादेगांतल्यान कांय रेंवाट वाठारांनी फाटल्या कांय वर्सांसावन महाराष्ट्र वनविभागाकडच्यान खडशेरणीची लागवड जाल्ली आसा.ही लागवड वेपाराचे नदरेन खूब फायदेशीर थारल्या.हालींच्या तेंपार राज्य सरकारान भौशिक रानवाड प्रकलपासकयल साबार कडेन जनतेच्या आदारान वेगवेगळ्या झाडांची लादवाड , झडांची संवर्धन (Conservation) आनी राखण ह्या गजालींचेरल चड भर दिला.

 

सस्तन मोनजातीच्यो सु. ८५,सवण्यांच्यो ५००परस चड, सरपटन वचपी मोनजातीच्यो १०० परस चड, नुस्त्यांच्यो सु. ७००आनी किडींच्यो सु. २५,००० जाती हांगा सांतडटात. महाराष्ट्रांत कोले आनी रानदुकर सगळ्या रानांनी दिश्टी पडटात. रत्नागिरी , कोल्हापूर, नांदेड, अंमरावती, साकारा ङांगाच्या रानांनी वाल्वेलां, रामसुणें , कस्तुरी माजरां, आनी राममाजरां सांपडटात. अकोला , अमरावती,भंडारा ह्या रानांनी वाग दिश्टी प़डटात.वागाक कायधान संरक्षण दील्लें आसलें तरी तांची संख्या नेटान घडत आसता.हाका लागून भारतांतल्या हेर कांय राज्याप्रमाण महाराष्ट्र राज्यानूय वागाखतीर राखीवउपवनां दवरिल्ली आसात.हांगा बिबळ्याची फ्कत एकूच जात सांपडटा रॅटेल हो मासाहारी गणांतलो प्रणी भंडारी जिल्ह्यांत सांपडटा. साळ आनी सोंशे सगळ्या रानांनी आसात.रत्नागिरी, कोल्हापूर,अमरावती, आनी भंडाराच्या दाट रामांमी गवे सांपडटात. पक्षिण चद्रपूरच्या कोंडयांच्या रानांनी रानरोडे आसात. पंदड करून रावपी काळवीट ,सांबार आनी हारणांय हांगा सांपडटात. झोंपाच्या दाट रामांमी भोकरीं रावतात. विंगड विंगड जातीचे माकड आनी वानरांचें प्रमाणखूब आसात.महाराष्ट्रांत दाश्टी पडपी सवण्यांच्यो सुमार ५००जाती आसात. तातुंतल्यो सुमार ३०० थळाव्यो आसून उरिल्ल्यो २०० स्थलांतराखातीर शियाळ्यांत हांगा येवन रावतात. बदकांचें आनी मोरांचें प्रमाण हांगाखूब आसा. बारतांत सांपडपी चडशे सोरोप हांगा आसात.

 

१९४७त भारताक स्वतंत्र्य मेळ्ळ्या उपरांत, मुबय इल्ख्यचें मुंबय राज्यांत रुपांतर जाले. १९४८त बडोदा आनी हेर इलाख्यांचो मुंबय राज्यांत आस्पाव केलो. मुंबय राज्याच्या उतर भागांत गुजराती भाश् उलोवपी लोक चड आशिल्ले, मुंबय राज्याच्या दक्षिण भागांत मराठी उलोवपी लोक चड आशिल्ले. मुंबय ह्याच भाशिक तत्वाचेरआदारीत १९६०त गुजरात आनी महाराष्ट्र ह्या दोन स्वतंत्र राज्याची स्थापणूक जाली.

 

नोव्हेंबर १९५६त राज्य पुनर्रचमूक कायद्याप्रमाण महाराष्ट्राचे तीन विभाग आनी गुरात मेळून व्हड द्दिभाशिक मुंबय राज्याची स्थापणूक केली. उपरांत १९६०त भाशिक तत्वाचेर आदारित, गुजरात राज्य वेगळें जावन सयुकत महाराष्ट्राची स्थापणूक जाली. महाराष्ट्र राज्य हें भारतीय संघराज्यांतले एक घटकस राज्य आसून , राश्ट्रपतीन नेमिल्लो राज्यपाल हो मुखेलमंत्री आनी विधीमंडळाक जापसालदार आशिल्ल्या मंत्रीमडळाच्या आदारान शासनववेवस्था पळयता. विधिमंडळ दोन सदनी आसून ताची विधासभ आनी विधानपरिशद अशेीं दोन स्वतंत्र शासनमंडलां आसात. विधानसभेंत २८८ निर्वाचित सबासद आसीन, अँग्लो-इंडियन समाजांतलो एक सभासद राज्यपाल नियुक्त करता. विधानपरिशदेंत वट्ट ६७ सभासद आसात . राज्यांतल्यान लोकसभेखातार ४८ सभासद तर राज्यसभेखातीर१९ सभासद वेंचीन काडटात.

 

प्रशासन वेवस्थेंत सुटसुटीतपणान येवचें म्हूण राज्याचें मुंबय, नवी मुंबय, ठाणे, रायगड , रत्नागिरी,सिंधुदूर्ग, नासिक, धुले, जळगांव, अहमदनगर, पुणे, सातारा, सांगली, सोलापूर , कोल्हापूर ,औरंगाबाद, जालन, परभमी, बीड , नांदेड,उस्मानाबाद, लातूर, बुलढाना, अकोला, अमरावती , यवतमाळ, वारधा, नागपूर, भंडारा, चद्रपूर आनी गडचिरोली हे ३१ जिल्हे घडयल्यात.दर एका जिल्ह्याचेर जिल्हाधिकारी हो मुखेल शासकीय अधिकारी आसता. मुखार जिल्ह्यांची वेगवेगळ्या तालुक्यानी विभागणी केल्ली आसा. तशेंच राज्यकायदयाप्रमाण हांगा ग्रामपंचायत पंचायत समिती आनी जिल्हापरिशद ही तीन तरी पंचायतराज्य वेवस्था १९६१च्या कायद्यान चातलीत हाडल्यांत. ल्हान ल्हाम शरानी नगरपालिका आनी व्हड शरांनी महानदरपालुकांची स्थापणूक केल्ली आसा. मुंबय हांगा राज्याचें उच्च न्यायालय आसून नादपूर आनी औरंगाबाद हांगा तांची खंडपिठां आसात. ताचें आनी एक थंडपिठ पणजी ‍‍गोंय हांगा स्थपणूक केल्लें आसा. उच्च न्यायालयाचे देखरेखीखाला दरएका जिल्ह्यांत एक जिल्हान्यायालय आसता.

 

अर्थीक नदरेन महाराष्ट्र हें भारतांतलें एक फुडारिल्लें राज्य आसा. भारताच्या उद्देगीक विकासांत महाराष्ट्राक म्हत्वाची सुवात आसा. पाज्याचे अर्थ वेवस्थेंत शेतकी उत्पादनाचो व्हड वांटो आसून हांगाचो वट्ट लोकसंख्येंतले सुमारल ७० % लोक शेतांत लावुरतात. राज्याचे वट्ट भूंयेंतली सुमार ६० % भूंय लागवडीखला आशिल्लो भुंयाचो फक्त आठवो वांटो शिंपणावळीकाला आसा.

 

मुसलमानाचे ईद-ए-मिलाद, बक्रईद, रमजान, ईद-उल्-फित्र,मोहरम आनी हेर सण नेटान मनयतात. क्रिस्तांव लोकांचे नाताळ,ईस्टर आनी गूड फ्रायडे हे मुखेल सम आसून,गांवगिऱ्या वाठारांनी जावपी फेस्तांकूय खूब म्हत्व आसा. बौध्द, जैन, पारशी, सिंधी,शीख, ज्यू ह्या धर्माचे लोक आपआपले सण व्हडा उमेदीन मनयतात.

 

कलेच्या मळार महाराष्ट्र राज्य खूब गिरेस्त आसा. हांगा व्हड फातरांचेर कांतयल्लीं सुमार १,१०० लेणीं आसात. कार्ले, भाजे,बेडसे, नितीक,कान्हेरी, अजिंठा,वेरूळ,औरंगबाद,घारापुरी,हांगाच्योशिल्पाकृती म्हत्वाच्यो आसात. इकराव्या शेंकड्यासावन ते चवदाव्या शेकड्यामेरेन चालुक्या ,पाश्ट्रकूट आनी यादव हांणीं महाराष्ट्रांत साबार देवळां बांदलीं. त्या देवळांलीं शिल्पकला सोबीत आसा. हांगा सगळ्यांत आदली चित्रकला अजिंठा लेण्यांत सांपडटा . मराठा युगा उपरांत चित्रकलेचेर मोगल आनी राजपूत शैलीचो प्रभाव पडला. ऊक्ती चळवळी तेंपार वणटीचित्रांत वैश्ण्व पंथाचो प्रभाव चड पडिल्लो आसा. ह्या तेंपावयले चित्रकलेचे आवडिचे विशय म्हळ्यार गणपती, महिषासुरमर्दिनी,विष्णु,शिव, दशावतार, समुद्रमंथन ,सरस्वती, कृष्णलिला, तशेंच रामायण आनी महाभारत हांतूतले वेगवेगळे प्रसेग ऱंगोवपी .राजा रवीवर्मा १८४८-१९०६ कंवचेचेर पिकरायल्लीं चित्रां खूब प्रसिंध आसात. स्वातंत्र्याउपरांत बी. प्रभा , प्रफुल्ला डङाणूकर, प्रभाकर बरवे, गोपोळ आडिवेश्कार ह्या चित्रकारांनी चित्रकलेच्या मळार खूब वावर केला.

 

 

'''navvarsva.-chitra mahinyat yevpi chaitra suddha pratipada mhanjech gudhi paadvo ho marathi lokancho navya varsacho Pailo dis aasa.'''

 

[https://en.wikipedia.org/wiki/Maharashtra Maharashtra]

[[Category:देवनागरी]]

[[वर्ग:भारतांतलीं राज्यां/Bharotantlim Rajeam]]