वेरूळ

वेरूळ महाराष्ट्रांतल्या मराठवाड्यांतली नामनेची सुवात. औरंगबादचे वायव्य दिकेक हो गांव आसा. गांवा लागसारच इला न्हंय व्हांवता. हे न्हंयेचे देगेर घृणेश्र्वराचें देवूळ आसा. तें बारा ज्योतिर्लिंगातलें एक मानतात.

इतिहास

वेरूळचें मूळ नांव एलापूर अशें आशिल्लें.राष्ट्रकूटांच्या एका तांब्यापट्यांत एलापूरच्या शिवमंदिराची म्हळ्यार कैलास लेण्याची खूब तोखणाय केल्ली आसा.तें एलापूर म्हळ्यारच वेरूळ.एलापूरचो अपभ्रंश जावन वेरूळ हें नांव त्या गांवाक मेळ्ळें आसुंये,अशें कांय जाणकारांचें मत आसा. गांवाचे अस्तंतेक एका दोंगरांत कोरांतिल्ल्या लेण्यांक लागून ह्या गांवाक खूब नामना मेळ्ळी.हो दोंगर दक्षिण - उत्तर असो पातळिल्लो आसून,ताचो आकार चंद्राचे कोरीभसेन आसा.

ह्या दोंगरांत वट्ट चवतीस घोली कोरांतिल्ल्यो आसात.तातुंतल्यो दक्षिणेकडल्यो बारा घोली बौध्द पमथाच्यो,उत्तरेकडल्यो पांच घोली जैन पंथाच्यो आनी त्या दोगांयच्या मदल्यो सतरा घोली ब्राह्मणी पद्दतीच्यो आसात.बौध्द लेणीं इ.स. ५५०-८०० ह्या काळांतलीं आसून,तीं महायान पंथाचीं आसात.तातुंत एक चैत्यघर आसून, बाकीचीं बुध्दाची प्रतिमा आशिल्लीं विराहघरां आसात.

इ.स. ६५० उपरांत हांगाच्या ब्राह्मणी घोलींची निर्मिती सुरू जाली.तातुंतलें कैलास मंदिर हें खुबूच सोबीत लेणें राष्ट्रकूट राजा कृष्णराज(पयलो)हाणें इ.स. च्या ८ व्या शेंकड्यांत निर्माण केलें.जैन लेणीं इ.स.च्या ९ व्या आनी १० व्या शेंकड्यांतलीं आसून तीं राष्ट्रकूट वंशांतल्या अमोघवर्ष(पयलो)वा कृष्णराज(दुसरो)हांचे वेळार कोरामतिल्लीं आसात.

बौध्द लेणीं

हांगा पयलीं बौध्द लेण्यांची रांक लागला.

• लेणें क्रमांक १ आनी लेणें क्रमांक २ हीं सामकीं सादीं आसात.तातूंत भिक्षुंखातीर ८ कुडी आसात.हो सगळ्यांत पोरनो विहार.दुसरें लेणें म्हळ्यार चैत्यगरच आसुंये.कांय सोंपणां चडटकच एक सोपो मेळटा.ताच्या दोनय वटांनी दोन कुडी आसात.एके वटेन उच्चासनाचेर बौध्दांचो कुबेर,जंभलाची तुंदिलतनू मूर्त आसा.दर्शनी वण्टीचेर बुध्दाच्यो खुबशो मूर्ती कोरांतिल्ल्यो आसात.मुखेल मंडपांत प्रवेश दाराचेर दोन व्हड द्वारपाल आसात.ह्या मंडपांत बारा व्हड खांबे आसून दोनय वटांनी बुध्दाच्यो व्हडल्यो मुर्ती आसात.सगळ्या मंडपांत नाजूक नक्षी कोरांतिल्ली आसून,खांबे तरातरांचे आनी मन-भुलोवणे आसात.ह्या मंडपाचे वण्टींत तारा आनी बोधिसत्व हांच्योय कोरांतिल्लयो मूर्ती आसात.ह्या मंडपाच्या फाटल्यान गाभारो आसून ताच्या दाराचेरय व्हडले द्वारपाल आसात.गाभा-यांत शींवासनाचेर बशिल्ली बुध्दाची व्हडली मूर्त धर्मचक्रप्रवर्तन मुद्रेंत आसा.मूर्तीच्या दोनय वटांनी चवरां धरील्ले सेवक आनी फुलांच्यो माळो घेवन गंधर्व आसात.
• लेणें क्रमांक३,हो एक विहार आसून,तातूंत आठ कुडी आसात.सोप्याचे उत्तरेवटेन एक प्रार्थनापट आसून,तातूंत अवलोकितेश्र्वराचे चमत्कार चितरायल्यात.
• लेणें क्रमांक ४,हाच्या मुखेल मंडपांत पद्मपाणी बोधिसत्वाची बसकी मूर्त आसून,दोनय वटांनी सेविका आसात.गाभा-यां त बोधिवृक्षाचे सावळेंत बशिल्ल्या बुध्दाची मूर्त आसा. ह्या चारूय लेण्यांक धेडवाडा अशें नांव आसा.
• लेणें क्रमांक ५,हो एक प्रशस्त विहार आसून,ताका महारवाडा म्हण्टात.हातूंत २४ खांबे आसून,२० कुडी आसात.मंडपाचे फाटले वटेन बुध्दमूर्ती आशिल्लें देवूळ आसा.ह्या लेण्याच्या माथ्यावयल्यान एक जलप्रवाह फुडले दरयेंत कोंसळत आसता.
• लेणें क्रमांक ६,होय खूब व्हड आसा. मदीं एजक व्हड मंडप,फाटल्यान अंतराळ आनी बुध्दमंदिर आसून,मंडपाच्या दोनय वटांनी दोन व्हड मंडप आसात.तांकां तेंकून कुडी आसात.प्रवेशद्वाराच्या दोनूय वटांनी व्हडले द्वारपाल आसून,उजवे वटेनचे वण्टीचेर महामायुरीची प्रतिमा आनी दावे वटेनचे वण्टीचेर तारादेवीची प्रतिमा कोरांतिल्ली आसा.गाभा-याचे वण्टींत कोरांतिल्ल्यो बुध्द आनी बोधिसत्व हांच्यो मूर्ती पळोवपासारक्यो आसात.
• सव्या लेण्याचे सकयल सातवें लेणें आसा.हातूंत चार खांबे आसात. फाटले वटेन ५ कुडी आनी दोनय वटांनी तीन तीन कुडी आसात.
• सातव्या लेण्यांतल्यान आठव्या लेण्यांत वचपाक वाट आसा. हातूंत चार खांबे आनी चार अर्दखांबे आसात. उत्तरेवटेनचे वण्टींत तीन कुडी आसात.फाटलेवटेन डमरू घेतिल्ले गण आनी भृंगी आसून,फाटले वटेन एका कोनशाक ब्रह्मा,विष्णु आनी दुस-या एका वेगळ्या दालनांत गर्भगृह आनी ताचे भोंवतणी प्रदक्षिणापथ आसा.गाभा-यांत बुध्दाची बसकी मूर्त आसून,दोनय वटेांनी दोन बोधिसत्व उबे आसात.अंतराळाच्या उजवे वण्टींत महामायुरीची मूर्त आसून,गाभा-याच्या प्रवेशदाराचेर दोन द्वारपाल आसात.
• लेणें क्रमांक ९, हातुंतय वनचपाक सव्या लेण्यांतल्यान वाट आसा.हें दक्षिणेवटेन आसून खूब सुंदर आसा.सामकार एक सोपो आसून,ताच्या फाटल्यान दोन खांबे आनी उपरांत एक दालन लागता.त्या दालनाचे फाटले वण्टींत दोन अर्देखांबे आशिल्ल्यान वण्टीचे तीन वांटे जाल्यात.मदल्या खणांत धर्मचक्रप्रवर्तन मुद्रेंतली बुध्दाची मूर्त कोरांतिल्ली आसून तिचेर चार गंधर्व आसात.दावे वटेनव्या खणांत पद्मपाणी आनी उजवे वटेनच्या खणांत बोधिसत्व आसा.सामकार बोधोसत्वासयत बुध्दप्रतिमांची एक रांक आसून,वयर चैत्यगवाक्षांच्यो रांको आसात.त्या गवाक्षांतय बुध्दप्रतिमा आसून,तारा अभयदान करता अशें शिल्प आसा.
• लेणें क्रमांक १०,हें लेणें विश्र्वकर्मा ह्या नांवान प्रसिद्द आसा.हाका सुतार लेणें अशेय म्हण्टात.कारण हातूंत लांकडाच्या फासळ्याभशेन ढासळ्यो फातरांत कोरांतून काडिल्ल्यो आसात.हें एक चैत्यघर आसा.एका सैमीक तटाच्या दारांतल्यान भितर वतकच एक व्हड प्रांगण लागता.ताच्या तिनय वटांनी घटपल्लवयुक्त खांब्यांचेर आदारिल्ले सोपे आसात.फुडल्या सोप्यातल्यान फाटल्या चैत्यघरांत वचपा खातीर एक दार आसा.भितरल्या दालनांत खांब्यांच्यो दोन रांको आशिल्ल्यान दोनय वटांनी वीथिका तयार जाल्यात.दालनाची फाटली वणत वाटकुळी आसून,थंय एक व्हड स्तूप आसा.ताच्या दर्शनी भागाचेर भव्य बुध्द मूर्त सिंहासनाचेर बशिल्ली आसा.स्तुपाच्या वयल्या भागांत बोधिवृक्षाचें तोरण आनी गंधर्वांच्यो आकृती कोरांतिल्ल्यो आशात.दोनय वटांनी बोधिसत्वाच्यो प्रतिमा आसात.वयल्या भागांत कोनाड्यांनी प्रणयी युग्मां कोरांतिल्लीं आसात.प्रवेशदार आनी जनेलां हांचेर एक त्रिदली मेहरप वा बिल्वतोरण आसा.त्या तोरणाच्या दोनूय वटांनी दोन शिखरां कोरांतिल्लीं आसात.तांचे सकयल कोनाड्यांत अवलोकितेश्र्वर,वज्रपाणी आनी तारा हांच्यो मूर्ती आसात.दावे वटेन कोनाड्याम्ह-यांत एक शिलालेख आसा.तातूंत कोरांतिल्लो मंत्र महायान पंथाचो आसा पूण हें लेणें हीनयान पंथाचें आसा.
• लेणें क्रमांक ११ हें दोनताल ह्या नांवान वळखतात.हें तीन माळ्यांचें आसून,उजवे वटेन एक व्हड भिक्षुगृह आसा.दावे वटेन उदकाची टांकी आसा.लागींच अवलोकितेश्र्वराची अलंकार घाल्ली मूर्ती आनी दोनय वटांनी तारा आनी भ्रुकुटी हांच्यो मूर्ती आसात.वयर ल्हान ल्हान बुध्ाच्यो मूर्ती आनी गंदर्वांच्यो प्रतिमा आसात.फाटले वण्टीच्या मदीं आशिल्ल्या गाभा-यांत शिंवासनाचेर ध्यानस्थ बशिल्लो बुध्द आनी कुशींनी पद्मपाणी आनी वज्रपाणी हांच्यो मूर्ती आसात.वयल्या मजल्याच्या सोप्यांत आठ खांबे आसून,फाटले वण्टींत पांच दारां आसात.दुस-या दारांतल्यान भितरज वतकच बुध्दाची व्हडली मूर्त भूमिस्पर्श मुद्रेंत आनी ध्यानासनांत शिंवासनाचेर बशिल्ली दिसता.ताचे दोनय वटांनी दोन बोधिसत्व आनीम सामकार दोन सेविका आसात.ह्या गर्भगृहाचे वण्टीचेर बुध्द,बोधिसत्व जंभल आनी तारा हांच्यो कितल्योशोच मूर्ती कोरांतिल्ल्यो आसात.
• लेणेंऩ क्रमांक १२ हें तीनताल ह्या नांवान वळखतात.हें चैत्यगृह आनी विहार अशे समिश्र स्वरुपाचें आसून,वेरुळच्या बौध्द लेण्यांत हें सगळ्यांत व्हड आसा.तीन माळ्यासंच्या ह्या लेण्यांत हेर लेण्यांनी आसा तशोच बुध्द,अवलोकितेश्र्वर ,मंजुश्री,तारा,चुंडेची मूर्त आसून णव चवकोनांचो मूर्तिपट आसा.पयले माळयेची रचना लेणें क्रमांक ११ च्या लेण्यांतल्या वयल्या माळयेभशेनुच आसा.सभामंडपाचे वण्टीचेर पद्मपाणी,तारा,बुध्द हांच्यो मूर्ती कोरांतल्यात.वयली माळी शिल्पकला आनी स्थापत्यरचना ह्या दोनय नदरेन उत्कृश्ट आसा.दर्शनी भागांत आठ स्तंभ आनी तांच्या फाटल्यान आठ स्तंभांच्यो चार रांको मेळून चाळीस स्तंभांचो मंडप आसा.ताच्या फाटल्यान अंतराळांत आनीक दोन खांबे आसात.दक्षिण आनी उत्तरे वटेनच्या वण्टींनी दर एका खणांत चार अशो व्हडल्यो बुध्दप्रतिमा आसात.फाटले वटेनचे वण्टींत प्रवेशदाराच्या दोनय वटांनी वण्टीत तीन तीन बायलांच्यो प्रतिमा आसात.त्यो सगळ्यो मूर्ती कमलासनाचेर बशिल्ल्यो आनी मस्तकाचेर सुंदर मुकुट धारण केल्ल्यो आसात. मुखेल प्रवेशदाराचेर द्वारपाल आनी ऊंच भूमिस्पर्श मुद्रेंतली बुध्दमूर्त बोधिसत्वाच्यो पांच पांच मूर्ती आनी बुध्दमूर्ती भोंवतणी प्रदक्षिणामार्ग आसा. तीनताल हें लेणें कैलास लेण्याच्या काळांतलें आसून ह्या लेण्याची भव्यता आनी तातुंतलीं शिल्पां हांकां लागून तें महायान पंथाच्या लेण्यांतलें एक म्हत्वाचें लेणें मानतात.

क्रमांक १ ते १२ हीं लेणीं बौध्द पंथीय आसात. उपरांत ब्राह्मणी पद्दतीचीं सतरा लेणी लागतात.

ब्राह्मणी लेणीं

• लेणें क्रमांक १३ हें तीनतालाचे उत्तरेक आसा.हें सामकें सादें आसून हातूंत कसलेंच शिल्प ना.
• लेणें क्रमांक १४,हाका रावण की खाई ह्या नांवान वळखतात.हातूंत कैलासपर्वत हालोवपी रावणाचें शिल्प कोरांतलां.हें इ.स.च्या ७ व्या शेंकड्यांत कोरांतलां आसुंये असो अदमास आसा. हाच्या दर्शनी भागांत चार खांबे आसात.सकयलो भाग चवकोनी आसून,वयल्या भागांत पूर्णकलश आनी यक्षमूर्ती आसात.भितर सभामंडपांत एका चवकोनांत बारा खांबे आसात.दोनय वटेनव्या वण्टींनी जे अर्दस्तंभ आसात,तांचेर खुबशें कोरांतिल्लें काम आसा.उत्तरेवटेनचे वण्टीत पयल्या खणांत दुर्गादेवी हातांत त्रिशुळ घेवन आनी शींवासनाचेर पांय दवरून उबी आशा.दुस-या खणांत उत्फुल्ल कमळाचेर लक्ष्मी,कुशीक शंखचक्रधारी चतुर्भुज सेवक कुंभ घेवन इबे आनी मस्तकार जलसिंचन करपी दोन दोन हत्ती दोनय वटांनी अशें शिल्प आसा.तिस-या खणांत वराहरुपी विक्ष्णुन स्त्रीरुपी पृथ्वीक सागरांतल्यान वयर उखलल्या अशें दृश्य दिसता.फुडल्या खणांत श्रीदेवी आनी भुदेवी हांचेसयत विष्णुची मूर्त आसा.निमाणच्या खणांत विष्णु-लक्ष्मी हांच्यो प्रतिमा कोरांतिल्ल्यो आसा.सकयले वटेन वाद्यां घेतिल्ले सेवक आसात.

उपरांत गाभारो लागता.ताच्या दाराचेर दोन व्हडले द्वारपाल आसून,एके वटेन मकराचेर गंगादेवी आनी कूर्माचेर यमुनादेवी उबी दिसता.थंयच आनीक कांय बायलांच्यो मूर्ती,सेवक,गंगा-यमुनेच्यो मूर्ती आसात.गाभा-यांत महिषासुरमर्दिनीची मूर्ती एका चबुत-याचेर उबी आसा.तातुंत उत्तरेचे वण्टीत,उजव्या हाताक वीरभद्र,डपरांत हंसारुढ ब्राह्मी,नंदीवाहना माहेश्र्वरी,मयुरवाहना कौमारी,गरूडवाहना वैश्णवी,वराह-वाहना वाराही,गजवाहना इंद्राणी आनी घुबडवाहना चामुंडा ह्या सप्तमातृकांच्यो मूर्तूी आसात.तशेंच ह्या सगळ्या मातृकांच्या हातांत एक ल्हान बाळक आसा.उपरांत गणपतीची मुर्त आनी निमाणें काली आमी काल हांच्यो प्रतिमा कोरांतिल्ल्यो दिसतात.दक्षिणा पथांतल्यान परतून सभामंडपांत येतकच,दक्षिणे वटेनचे वण्टींत,पयल्या खणांत,अंदकासुरवधाचो प्रसंग दिसता.दुस-यांत रावणानुग्रहाचो प्रसंग कोरांतला.कैलास पर्वताचेर शिव-पार्वती बसल्या.रावण आपल्या सगळ्या हातांनी तो पर्वत उबारपाचो यत्न करतात.पार्वती भियेल्या पूण शिव शांत आसा.तिस-या खणांत तांडव नृत्य करपी शिवाची सोबीत मूर्त,उजवे वटेन तीन डमरू घेतिल्ले गण आनी भृंगी आसून,फाटले वटेन एका कोनशाक ब्रह्मा,विष्णु आनी दुस-या कोनशाक इंद्र आनी अग्नी हांच्यो प्रतिमा आसात.फुडल्या खणांत शिव-पार्वती घुलांनी खेळटात.मकुशीक गणपती,भृंगी आनी सेवक-सेविका आसून,सकयले वटेन नंदी आनी खेळबपी शिवगण आसात.निमाणच्या खणांत महिषासुरमर्दिनीचें सोबीत शिल्प आसा.

• लेणें क्रमांक १५ हाका दशावतार लेणें ्शें म्हण्टात.हातूंत राष्ट्रकूट राजा दंतिदुर्ग हाचो लेख कोरांतिल्लो आसा.तो इ.स.च्या आठव्या शेंकड्यांतलो आसा.ह्या लेण्याच्या मंडपाचे वण्टींत जाळयेची गवाक्षां आसून,तांचे कुशीक देवता,गंगा-यमुना,मंदिराच्यो प्रतिकृती मिथूनां अशो आकृत्यो कोरांतल्या.मंडपाच्या वयर आनी चारूय कोनशांनी शींवाच्यो प्रतिमा आनी तांचेमदीं पक्ष्यांच्योय प्रतिमा आसात.अस्तंतेवटेनच्या दाराच्या दोनय वटांनी गंगा यमुनेच्यो मूर्ती आसून,सकयल सोंपणांकडे दोनय वटांनी हत्ती आसात.मंडपाच्या फाटले वटेन दोन माळयांचें मुखेल लेणें आसा.ताच्या सोंपणांकडे दोन गजमुखां कोरांतल्यांत.ह्या लेण्यांत गणपती,शिव-पार्वती,सूर्य,शिव-पार्वती आनी गणपती-नंदी,महिषासुरमर्दीन,अर्दनारीश्र्वर,भवानी,गणेश,उमा,अर्दनारीश्र्वर आनी काली हांच्यो सोबीत मूर्ती आसात.दुसरे माळयेवयल्या सालांत,४४ खांबे आसात.फाटलेवटेनच्या गाभा-यांत,एक फुटिल्लें शिवलिंग आसा.शेव आनी वैश्णव शिल्पपट कोरांतिल्ले आसात.उत्तरेवटेनचे वण्टीत पयलो पट अंधकासुरवधाचो आसून लागींच कालीची भिरांकूळ मूर्त आसा.पार्वतीची मुर्त सौम्य आसून दुस-या खणांत तांडवनृत्य करपी शिवाची प्रतिमा आसा.तिस-या खणांत एका चवथ-याचेर शिंवलिंग आसा.चवथ्या खणांत,शिव-पार्वती,सकयले वटेन नंवदी आनी शिवगण आसात.वयर दोनय वटांनी फुलांच्यो माळो घाल्लीं गंधर्वमिथुनां दिसतात.पांचव्या खणांत कल्याणसुंदर म्हळ्यार शिव-पार्वतीच्या लग्नाचो सुवाळो खुबूच सुंदर कोरांतला.सव्या खणांत रावणानुग्रहप्रसंग आसून फाटले वण्टीचेर मार्कंडेयाची यमापसून राखण करपी शिवाची मूर्त आसा.डपरांतच्या खणांत गंगावतरणाचो प्रसंग आसून,अंतराळांत दावे वटेनचे वण्टीथ गणपतीची भव्य मूर्त आसा.गर्भवगृहाच्या दाराचेर दोनय वटेन द्वारपाल,एके वटेन गजलक्ष्मी आनी दुसरे वटेन सरस्वती आसा.अमतराळांत उजवे वटेन वण्टीचेर मोराचेर बशिल्ल्या कार्तिकेयाची मूर्त आसा.अंतराळांतल्या खांब्याचेर मिथुनां आसात.अंतराळांतल्यान भायर येतकच वण्टीचेर एका खणांत लिंगोद्भवमूर्त आनी दुस-या खणांत त्रिपुरांत शिवाची रथाचेर बशिल्ली मूर्त आसा.ब्रह्मदेव त्या रथाचें सारथ्य करता.उजवे वटेनचे वण्टीचेर पयल्या खणांत,श्रीकरष्णान गोवर्धनाचो उध्दार केलो तो प्रसंग आसा.दुस-या खणांत शेषशायी विक्ष्णुचें शिल्प आसा.तिस-या खणांत गजेंद्रमोक्षाची कथा आसून,त्या शिल्पांत विष्णु गरुडाचेर बशिल्लो आसा.चवथ्या खणांत गाभारो आसून तातूंत शिवलिंग आसा.पांचव्या खणांत विष्णुचो वामनावतार आनी बळीक पातळांत धुकलपाखातीर घेतिल्लें त्रिविक्रमाचें रूप हो शिल्पपट आसा.तसेंच दर्शनी सोप्यावटेनच्या खणांत हिरण्यकशिपुवधाचें सोबीत शिल्प आसा.मंडपाचें मदीं गर्भगृहाफुडें नंदीची मूर्त आसा.

प्रांगणांत दक्षिणेवटेन कुशीक उदकाची टांकी आसा आनी उत्तरेवटेनचे वण्टींत दाराकडे एक लेणें आसा हें इ.स.च्या १० व्या शेंकड्या डपरांत कोरांतील्लें आसुयें.तातुंत गर्भगृहांत शिवलिंग आनी ताचे फाटल्यान त्रिमुख महेश मूर्त कोरांतल्या.इत्तरेवटेनचे वण्टींत आनीक एक साल आसून ताच्या तिनय वटेनच्या वण्टींनी दोन दोन कुडी आसात.

• लेणें क्रमांक १६ हाका कैलास अशें नांव आसा.हें शिवमंदीर इ.स.च्या ८ व्या शेंकड्यांत राष्ट्रकूट राजा कृष्ण(पयलो)हाचे राजवटींत कोरांतलां. हें पुराय देवूळ एकाच फातरांत आसलें तरी दोंगरांपसून वेगळें केल्ले आसा.ताचे भोंवतणी प्राकार आनी फाटले वटेन ऊंच पहाड आसा.प्राकाराभोवतणी पाशाणाची सैमीक वणत आसून.दर्शनी भागांत अर्दस्तंभांनी विभागिल्लीं देवकोश्टां आसात.तातूत दिक्पाल,शिव,विष्णु,इंद्र-इंद्राणी,महिषासुरमर्दिनी,नरसिंह,वराह.त्रिविक्रम,ब्रह्मा न्या देवतांचीं भव्य शिल्पां आसात. प्रवेशदाराच्या दोनय वटांनी गंगा आनी यमुना हांच्यो मूर्ती आनी सकयल्या भागांत हत्ती,शींव ह्या पशुंच्यो रांको आसात.

प्रवेशदार गोपुराभाशेन भव्य आसून,ताचे वण्टीचेर गोवर्धनोध्दार,दिक्पाल हांचीं शिल्पां कोरांतल्यांत.भितर वण्टींतच दोन दालनां कोरांतिल्लीं आसून,तांच्या दर्शनी भागांत पूर्णघटयुक्त खांबे आसात.वण्टींतल्या प्रवेशदारांतल्यान प्रांगणांत वचचे पयलीं दोनय वटांनी शंखबनिधी आनी पद्मनिधी हांच्यो मूर्ती वण्टींत कोरांतल्या.प्रांगणांत येतनाच मुखार गजलक्ष्मीची सोबीत मूर्त आसा.एका तळ्यांत कमळाचेर लक्ष्मी आसून,कुशीक हत्ती,वयर गंधर्वमिथुनां आनी छत्र तशेंच दोनय वटांनी अर्दस्तंभ आनी द्वारपाल आसात.लक्ष्मीमुखावयल्या प्रवेशदाराच्या दोनय वटेनच्या वण्टींनी देवकोश्ठांत गनपती आनी महिषासुरमर्दिनी हांची शिल्पां आसांत.प्रांगणांत दोनय वटांनी दोन फातराचे हत्ती दिसतात.गजलक्ष्मीचें दर्शन घेवन दावे वटेन येतकच गंगा,यमुना आनी सरस्वती ह्या न्हंयांचें देवूळ दिसता.पल्लव शिल्पशेलीच्यो ह्यो मूर्ती कमनीय दिसतात.इत्तरेवटेन सोपणां चडटकच एकम प्रांगण लागता.तातुंत गजलक्ष्मीच्या फाटल्यान दोन माळ्यांचो मंडप आसून,फाटल्यान एक रुंद असो चौथरो आसा.ताचेर मुखेल देवूळ आसा.चौथ-याचे वण्टीचेर हत्ती आनी शींव हांच्यो व्हडल्यो आकृत्यो रांकेन कोरांतल्यात.नंदीमंडपाच्या दोनय वटांनी उबे आशिल्ल्या दोन उंच ध्वजस्तंभाचेर शिवाचो त्रिशूळ आशिल्लो.मंदिराचे विमान द्रविड पद्दतीचे त्रितल म्हळ्यार तीन मजली आसून ताचेरव कलस आसा.गर्बगृहामूकार अंतराळ आनी ताचे फुडे व्हड सभामंडप आसा.सभामंडपाक तीन वटांनी ल्हान प्रवेशमंडप आसा.तातुंतल्या पयल्या मंडपपसून नंदी मंडपाकडे वचपाखातीर पूल आसा.ताच्या दोनय वटांनी सोपान आसा.नंदीमंडपाच्या उत्तरेवटेनचे वण्टीचेर मदीं नटराज शिवाची मूर्त आनी ताच्या दोनय वटांनी हरिहर आनी अर्धनारीश्र्वर हांची शिल्पां आसात.नंदीमंडप आनी चौथरो हांचेमदीं दोन उत्कृश्ट शिल्पपट आसात.नंदीमंडपाचे वण्टीचेर अंधकासुरवधाचो प्रसंग आसून,मुखावयले वण्टीचेर महायोगी शिवाची मूर्त आसा.ते मुर्तीचे कुशीक वरूण,वायू,इंद्र,यम,ईशान,महेश्वर,कुबेर,अग्नी हांच्यो प्रतिमा कोरांतल्यांत.नंदीमंडपाचे उत्तरेकडलो सोपान चडून वयर वतकच कुशीचे वण्टीचेर एक शिल्पपट आसून,तातूंत रावण कैलास पर्वत हालोवपाचो यत्न करता.दक्षिणेवटेनचीं सोंपणां चडटकच वण्टीचेर ब्रह्मा,विष्णु आनी शिव हांच्यो मूर्ती आसात.नंदीमंडपाचो दक्षिणेवटेनचे वण्टीचेर नरसिंह आनी हिरण्यकशिपू हांचें झूज दाखयलां.दक्षिणेवटेनच्या सोपानाचे सकयल वण्टीचेर रामायणांतले कांय प्रसंग आनी उत्तरेवटेनच्या सोपानाचे सकयल वण्टीचेर महाभारतांतले प्रसंग कोरांतल्यांत.अग्रमंडपाच्या दोनय वटांनी दोन शिल्पपट,उपरांत सोबित जाळी आनी परतून फुडें कोनाड्यांत देवतांच्यो मूर्ती आसात.उजवे वटेन लिंगोद्भव शिवाचो शिल्पपट आनी ब्रह्मदेवाची मूर्त आनी दावे वटेन गंगाधर शिव आनी मार्कंडेयरक्षण ह्यो मूर्ती आसात.मंडपाच्या पाख्याचेर सोबीत चित्रां आसात.सभामंडपाच्या दर एका कोनशाक चार खांबे अशे सोळा खांबे आनी सोळा अर्दस्तंभ आसून,तांचेर समुद्रमंथन,नरसिंह अवतार अशे पुराणांऩतले प्रसंग कोरांतल्यात.पाख्याचेर मदीं नटराज शिवाची मूर्त आनी रंगीत चित्रां आसात.म्हणून त्या मंडपाक रंगमहाल म्हण्टात.अंतराळांत उजवे वटेन नंदीचेर बशिल्ली शिव-पार्वती स्कंद असो शिल्पपट आसा.तातुंत सकयल शिवगण दिसतात.दुसरे वटेन शिव-पार्वती घुलांनी खेळटात आनी पाख्याचेर अन्नपूर्णेची मूर्त आसून,तिचे दोनय वटांनी ब्रह्मा आनी विष्णु तसेंच चारय वटांनी गंधर्व आसात.गर्भगृहाच्या प्रवेशदाराचे उजवे वटेन यमुना आनी दावे वटेन गंगा दिसता.सभामंडपाचे उत्तरेकडले वण्टींत अंधकासुरवध महिषासुरमर्दिनी,जाळयेचीं जनेलां आनी कोनाड्यांत शिव आनी विष्णू हांच्यो मूर्ती आसात.दक्षिणेवटेनचे वण्टींत जटायुवध,वाली-सुग्रीव झूज आनी नरसींह-हिरण्यकशिपु झूज हे शिल्पपट आसात.गर्भगृहाचे भायले वण्टीचेर आनी विमानाचेर देवकोश्ठांत शिवमूर्ती आनी अर्दनारीश्र्वर मूर्तीय उल्लेखनीय आसात.मुखेल मंदिराच्या दोनय वटांनी,गर्भगरहाच्या रांकेत,चौथ-याचे कुसीक,दोन उपदेवळां आसात.एक देवूळ गर्भगृहाच्या फाटल्यान मदीं आसा आनी दोनय कोनशांनी मुखेल मंदिरांभशेनच शिखर आशिल्लीं दोन देवळां आसात.पूणन ह्या पांचय देवळांनी एकय देवता ना.

• हें १६ वें लेणें,राष्ट्रकूट सम्राज्ञी माणिकावती हिणें निर्माण केलें म्हणुनूच तातुंतल्या शिवाक माणिकेश्र्वर हें नांव मेळ्ळें असें वेरूळच्या वाठारांत प्रचलित आशिल्ले एके लोककथेवयल्यान समजता.

विमानावयल्या निमाण्या तळाचेर चारय कोनशांनी चार बशिल्ले नंदी आसात.नंदीमंडप आनी ताच्या मुखावयलें गोपुर हांचेरय शिखरां,मूर्तिपट आनी गंधर्वमिथुनां आसात.मुखेल मंदिराचे फाटलेवटेनचे वण्टींत १९ खण आसून,तातुंतल्या पयल्या खणांत शिव-पार्वतीच्या लग्नाचो सुवाळो आसा.दुस-या खणांत अंधकासुरवध करपी शिव,तिस-यांत त्रिपुरांतक शिव,चवथ्यांत शिवपार्वतीची आलिंगनमुर्त,उपरांत अनुक्रमान चतुर्भुज शिव,लिंगोद्भवमूर्त,गंगाधर शिव,हरिहर,विष्णु,शिव,ब्रह्मा,त्रिनेत्र शिव,भिक्षाटन मूर्ती,नटराज शिव उपरांत शिव आनी शिव-पार्वती अशो मूर्ती दिसतात.तेउपरांत दक्षिणेकडले वण्टींत १२ खण आसून,पयल्या खणांत अर्धनारीश्र्वर,दुस-यांत चतुर्भुज शिव,तिस-यांत गोकर्ण महाबळेश्र्वर हांगा जमनीवयलें शिवलिंग उखलपाचो यत्न करपी रावण,उपरांत हिरण्यकशिपुनृसिंह,शेषशायी विक्ष्णु,गोवर्धनधारी कृष्ण,त्रिविक्रम,गरूउाचेर बशिल्लो विष्णु,पृथ्वीचो उध्दार करपी वराहरुपी विष्णु,कालियामर्दन,शंखचक्रगदाधारी चतुर्भुज विष्णू आनी निमाण्या खणांत अन्नपूर्णेची सोबीत मूर्त आसा.

उत्तरेकडले वण्टींत नंदीदेवतांच्या देवळा लागी एका दालनांत गजलक्ष्मीचो शिल्पपट आसून,थंयच वयर वचपाखातीर एक सोपान आसा.पयलीं एक मंडप लागता,तातूंत सत्तावीस खांबे आनी कांय अर्दस्तंभ आसात.मंडपाचे उदेंतेवटेन अंतराळ आनी गर्भगृह आसून,गर्भगृहाच्या प्रवेशदाराचेर गंगा आनी यमुना हांच्यो मूर्ती आसात.गर्भगृहांत भग्न योनिपट आसा.फाटले वण्टींत त्रिमुख शिवाचें शिल्प दिसता.मंडपाच्या मुखार नंदी आसून,ताच्या दोनूय वटांनी दोन द्वारपाल आसात.मंडपाचे उत्तरेवटेनचे वण्टींत अर्दस्तंभांक लागून,जाल्ल्या खणांत,गणपती,नूसिंहहिरण्यकशिपू,मदल्या खणांत हंस,वृषभ,गरूड ह्या वाहनांचेर बशिल्लो ब्रह्मा,शिव आनी विष्णु,उपरांतच्या खणांत पंचाग्निसाधन करपी उमा आनी निमाण्या खणांत पृथ्वीचो उध्दार करपी वराह हीं शिल्पां आसात.फाटले वण्टिंत,सूर्यनारायणाची मूर्त कोरांतिल्ली आसा.प्रदक्षिणापथाच्या एका तोंकाक शिव-पार्वती सारीपाट खेळटात आनी दुस-या तोंकाक शिव-पार्वती आनी सकयल रावण असें शिल्प आसा.दक्षिणेकडल्या खणांत प्रत्यालीद अवस्थेंत तांडवनृत्य करपी शिवाचें शिल्प आसा.तेउपरांत कुशीच्या दर एका खांब्याचेर सोबीत शिल्प कोरांतिल्लें आसा.तातूंत गंगाधर शिव,अर्धनारीश्र्वर आनी महिषासुरमर्दिनी हीं शिल्पा आसात.ह्या मंडपाच्या पाख्याचेर मदीं कमळांत नटराज शिवाची सुंदर मूर्ती कोरांतल्या.खांबे आनी स्तंभशीर्षांत शालभंजिका आसात.

प्रकाराचे दक्षिणेवटेनचे वण्टींतूय दुसरे माळयेचेर एक लेणें आसून,तातूंत सप्तमातृकांचें देवूळ आसा.ह्यो सप्तमातृकांच्यो मूर्ती वाहनांसकट कोरांतल्यात.तांचे कुशीक वीरभद्र आनी गणपती आसात.उदेंतेकडले वण्टींत चवरां धरील्ले सेविकांसयत सोबीत बायलेचें शिल्प आसा.अस्तंतेकडले वण्टींत विक्राळ काळाची मूर्त आनी दुर्गेच्यो दोन प्रतिमा आसात.ह्या देवळांत दोन यज्ञकुंडां कोरांतिल्ली आसात.तेखातीर हाका यज्ञशाळा म्हण्टात.कैलास लेण्याचे उत्तरेक एक ल्हान उदकाचो प्रवाह आसून,ताच्या म्ह-यांत दोन लेणीं आसात.तातूंत दर्शनी स्तंभ,ल्हान मंडप,द्वारपाल,गंगा-यमुना आनी गर्भगृह आसून,एका लेण्यांतल्या गर्भगृहांत त्रिमुख महेशाची मूर्त फाटले वण्टीचेर कोरांतल्या. ह्या लेण्याचे सकयल एक ल्हानशें लेणे आसून,तातूंत सप्तमातृकांचो शिल्पपट आसा. तातूंत मातृकांच्यो उब्यो मूर्ती आसात.हें सकयलें लेणें इ.स.७ व्या वा ८ व्या शेंकड्यांतलें आसुंयें. दोंगराच्या माथ्याचेर आनीकय कांय लेणी आसात.

• लेणें क्रमांक १७-हें कैलास लेण्याचे उत्तरेक आसा. अग्रमंडपाच्या दोनूय वटांक शिल्पपट आसात.उजवे वटेनच्या शिल्पपटांत कमलाधिष्ठीत ब्रह्मा आनी मुखार विष्णुची मूर्त आसा.सभामंडपांत बारा खांबे आसात. ह्या मोडव्या शिल्पां आशिल्ल्या खांब्यांचेर गंधर्व,शालभंजिका,वाद्यवादक अशो सोबीत मूर्ती आसात. गर्भगृहा लागसारच्या सकयल्या भागांत कोनाड्यांत देवतांच्यो मूर्ती आसून, दर एका देवकोष्ठांत कमलधारी देवता दिसतात.गर्भगृहांत ऊंच योनिपटांत शिवलिंग आसा. प्रवेशदारांत भव्य द्वारपाल आसात.ह्या लेण्यामत पयल्या कणांत कुशीचे वण्टींत एकमेका सामकार गणेश आनी महिषासुरमर्दिनी हांचीं शिल्पां आसात.
• लेणें क्रमांक १८-हाच्या दर्शनी भागांत चार स्तंभ आसून गाभा-यांत शिवलिंग आसा.
• लेणे क्रमांक १९-प्रदक्षिणापथ आशिल्लो गर्भगृह.सोळा खांब्यांचो सभामंडप आनी अग्रमंडप अशी हाची रचणूक आसा.सभामंडपाचे फुडले वटेन मदीं लकुलीश शिवाची मूर्त आसा.
• लेणें क्रमांक १९ अ-बौध्द विहाराभसेन हें लेणें आसून अग्रमंडपाच्या दोनय वटांनी दोन ल्हान कुडी आसात.दर्शनी चार खांबे आसून,भितर वचपाखातीर तीन दारां आसात.त्याच भागांत उत्तरेक कुबेराची मूर्त आसा.
• लेणें क्रमांक २०-हें एका ऊंच चौथ-याचेर आसून, चौथ-याच्या दोनय वटांनी दोन सोपान आसात.तांच्या भायल्या कठड्यांचेर हत्तीची सोंड आनी पांय दिसतात.चौथ-याच्या मदल्या भागाचेर शिवगणांच्यो आकृत्यो कोरांतल्यात. ह्या चौथ-याचेर आनीक एक चौथरो आसून,सोपणां चडून प्रांगणांत वतकच मदीं नंदीचो चबुतरो दिसता. कुशीच्या वण्टींनी उजवेवटेन महिषासुरमर्दिनी आनी दावे वटेन गणपतीची मूर्त आसा.
• लेणे क्रमांक २१-हाका रामेश्र्वर नांवान वळखतात. प्रांगणांत ऊंच चौथ-याचेर नंदी आसा.उत्तरेकडल्या मंडपांत गणेशमूर्त आनी दक्षिणेकडल्या मंडपांत कार्तिकेयाची मूर्त आसा.मुखेल लेण्याच्या दर्शनी वटांनी अर्दस्तंभ आसात. मदलें रुद्र प्रवेशदार सोडून कुसीच्या खांब्यांक जोडपी एक सोबीत कठडो आसा.त्या कठड्याचेर हतयांची रांक आनी ताचेर दर एके कुशीक सात अशीं सुंदर मिथुनां आसात. ह्या कठड्याक तेकून कुशीचे वण्टींत उत्तरेक गंगा आनी दक्षिणेक यमुना हांच्यो सोबीत मूर्ती आसात. दर्शनी खांब्यांवयर कोनाड्यांत नाच करपी शिवगण आनी प्रवेश दाराचेर लकुलीश शिवाची मूर्त दिसता. सभामंडपाच्या दोनय वटांनी दोन दालनांनी सुंदर शिल्पपट आसात. उत्तरेवटेनच्या दालनांत फुडले वण्टीचेर तीन भागांनी शिव-पार्वतीच्या लग्नाची कथा चितरायल्या. कुशीचे वण्टीचेर महिषासुरमर्दीनी आनी कार्तिकेय हांचे शिल्पपट आसा. दक्षिणेकडल्या दालनांत मुखावयले वण्टींत वीणाधर शिव,सप्तमातृका आनि गणेश हांच्यो मूर्ती आसात.कुशीचे वण्टींत नटराज वण्टींत नटराज शिव,काल-काली हांचे शिल्पपट आसात. ह्या दालनाक तेंकुनूच अस्तंतेवटेनचे वण्टीचेर शिव-पार्वती सारीपाट खेळटना दिसतात. गर्भघरांत ऊंच चबुत-याचेर शिवलिंग आसा. प्रवेश दाराचेर दोन व्हडले द्वारपाल आसून तांच्या म्ह-यांत दोन सेवकांच्यो सोबीत मूर्ती आसात.
• लेणें क्रमांक २२-हाका नीळकंठ अशें नांव आसा. प्रवेश दारा उपरांत प्रांगण आसा. तातूंत मदीं ऊंच चबुत-याचेर नंदीमंडप आसा. उजवे वटेंतल्या एका मंडपांत वीरभद्र,सप्तमातृका,गणेश आनी काल हांचीं शिल्पां आसात.मुखेल लेणें प्रांगणापरस खूब ऊंच अशा चौथ-याचेर आसून,मुखार सादे चवकोनी खांबे आसात. लेण्याच्या दोनय वटांनी खडप कोरांतून तातूंत दोन द्वारपाल गदेचेर हात दवरून उबे आसात अशें चित्र दाखयलां. अंतराळांत कुशीचे वण्टींत गणेश आनी कार्तिकेय हांच्यो मूर्ती आसून,फाटले वण्टींत गजलक्ष्मी आनी दुसरी एक देवी आसा. गर्भगृहांत शाळूंका आनी शिवलिंग आसा. त्या लिंगाचेर निळ्यो वळी आशिल्ल्यान ताका नीळकंठ हें नांव मेळ्ळां.
• लेणें क्रमांक-२३ हें सामकें सादें आसा.
• लेणें क्रमांक-२४ हातुंत चार शिवमंदिरां आसात पूण तातूंत शिवलिंगां नात.उरिल्ल्यो शाळुंका तेलाच्या घाणींभशेन दिसतात म्हूण ह्या लेण्याक तेली का घाना म्हण्टात.हातूंत गणपती आनी शिव हांच्यो ल्हान मूर्ती आसात.
• लेणें क्रमांक-२५ हाका कुंभारवाडो म्हण्टात. हाच्या प्रांगणाच्या दर्शनी भागांत गजलक्ष्मी आसा.मुखेल लेणें खूब व्हड आसा. विस्तीर्ण मंडपाच्या उजव्या कोनशाक कुबेराचें सोबीत शिल्प आसा.मदल्या चवकोनांतल्या पाख्याचेर गजलक्ष्मी आसून, गाभा-या कडल्या पाख्याचेर,रथाचेर बशिल्ल्या सूर्याची प्रतिमा कोरांतल्या. गर्भगृहाच्या दोनय कुशींनी द्वारपाल आसून गर्भगृहांत फकत चबुतरो आसा ताचेर मूर्ती ना.
• लेणेम क्रमांक २६-हें लेणें खूब व्हड आसून,तातूंत चार खांबे, दोन अर्दस्तंभ आसात.प्रवेश दारालागसार दोन गजमुखां कोरांतल्यांत. मदल्या दालनाच्या दोनय कुशींनी दोन मंडप आसून,फाटले वटेन दोन खांबे आनी दोन अर्दस्तंभ आसात. तांच्या फाटल्यान अंतराळ आसा.अर्दस्तंभांम्ह-यांत चवरां घेतिल्ल्यो सेविका आसून तांच्या म्ह-यांत एक मोटवो दादलो आनी दुसरी सेविका आसा.ताचे उपरांत गर्भगृह आसून ताचे भोंवतणी प्रदक्षिणापथ आसा.ह्या लेण्याक जानवसा म्हण्टात.
• लेणें क्रमांक २७-हाका गौळणगुंफा म्हण्टात.

ह्या लेण्याच्या माथ्याचेर उदकाचो झरो व्हांवता. हाचे फुडले खांबे अश्टकोनी आशिल्ले.पूण आतां तातुंतलो एकच उरला.ताच्या फाटल्यान लांब पूण अशीर असो अग्रमंडप आसा.मदीं एक दार आसा.दाराचे उजवे वटेन बलराम,सुभद्रा आनी कृष्ण हांच्यो मूर्ती आसात.कुशीचे वण्टींत शेषशायी नारायणाची ओबड-धोबड मूर्त आसा. दाराचे दावे वटेन ब्रह्मा,विष्णु आनी महेश हांच्यो उब्यो प्रतिमा आसून,कुशिचे वण्टींत पूथ्वीचो उध्दार करपी वराह आसा.दावे वटेन दोन जनेलांनी महिषासुरमर्दिनीचें शिल्प आसा.भितरल्या मंडपाचे वण्टींत तीन कुडी आसात.अंतराळाच्या दर्शनी भागांत दोन खांबे आसून,गर्भगृहाच्या प्रवेश दाराम्ह-यांत द्वारपाल कोरांतल्यांत.गर्भगृहांत फकत चबुतरो आसा,मूर्त ना.

• लेणें क्रमांक-२८ ह्या लेण्याच्या माथ्याचेर झरो व्हांवता. ह्या प्रवेशदाराच्या कुशींनी गंगा आनी यमुना हांची शिल्पां ङआशिल्लीं,तीं नश्ट जाल्यांत. भितर गर्भगृहाच्या दाराकडे दोन द्वारपाल आसात.गर्भगृहांत एक योनिपट आसा. सभामंडपाचे वण्टीचेर अश्टभुजांचे देवीची मूर्त आसा.
• लेणें क्रमांक २९-ह्या लेण्याक सीता की नहानी अशें नांव आसा. हाच्या अग्रमंडपाच्या चौथ-याचेर उजवे वटेनचे वण्टीचेर अंधकासुरवधाचो शिल्पपट आसा.उपरांत सभामंडप लागता.तातूंत खांब्यांच्यो स वळी आसात. तांच्या दोनय वटांनी भायले वटेन दोन पार्श्र्वमंडप आसात.उदेंतेवटेनचे वण्टींतलो शिव-पार्वती लग्नाचो सुवाळो पळोवपासारको आसा.प्रांगणांत सरस्वतीची मूर्त आसून, मुखावयले वण्टींत शिव-पार्वती खेळटना दिसतात.उत्तरेकडल्या पार्श्र्वमंडपांत नटराज शिव आनी लकुलीश शिव हांच्यो मुर्ती आसात.उत्तरेकडल्या प्रांगणाचे कुशीक कूर्मारुढ यमुनेची मुर्त आसा.सभामंडपांत २६ भव्य खांबे आसात.ताच्या फाटल्यातल्यान गर्भगृहाक चारय वटांनी प्रवेशदारां आसात.दर एका दाराकडे दोन द्वारपाल आनी सुंदर सेविका हांची शिल्पां आसात. वयर गंधर्वयुग्मां आसात,तीं सोबीत आसात.भितर एका चबुत-याचेर शिवलिंग आसा. ह्या लेण्यांत भितर उजवाड येवपाखातीर प्रांगणाच्या दोनय वटांनी वयर पाख्याक जनेलां दवरल्यांत.

लेण्याक डुमार लेणें अशेंय म्हण्टात.रामेश्र्वर,दशावतार,कैलास हीं शैव लेणीं आसलीं तरी तातूंत खूब वैश्णव लेणींय आसात.

डुमार आनी रामेश्र्वर हीं लेणीं खुबूच सुंदर आसात. रामेश्र्वर ते डुमार अशी अर्दवर्तुळाकार दरीशी आसा.नीळकंठ,तेली,का घाना,कुंभारवाडा,जानवसा, गौळणगुंफा हीं लेणी शिल्पकलेचे नदरेन सामान्य आसलीं तरी पावसाच्या दिसांनी थंय तयार जावपी धबधबो पळोवपासारको आसता.

लेणी क्रमांक १३ ते २९-ह्या लेण्यांक ब्राह्मणी लेणीं म्हण्टात.

जैनांची लेणीं

हांगासावन फुडें जैनांची लेणीं लागतात.वेरुळांतलीं,जैनांचीं हीं लेणी दिगंबरपंथी आसून, तातूंत गोमटेश्र्वराची प्रतिमा खुबकडे कोरांतल्या.

• लेणें क्रमांक ३०-हाका छोटा कैलास अशें नांव आसा. द्रविड पद्दतीचें हें देवूळ दोंगरापसून कोरांतून काडलां.हाची रचणूक कैलास लेण्याभशेनूच आसा. गर्भगृहांत महावीराची मुखेल मूर्त आसून,कुशीच्या वण्टींनी हेर तीर्थंकरांच्यो प्रतिमा आसात. उत्तरेवटेनचे वण्टींत अश्टभुजांचे देवीची प्रतिमा आसा.सभामंडपांत सोळा खांबे आसात. ताच्या तीनुय वटांनी ल्हान मंडप आसात.पाख्याचेर रंगीत चित्रां दिसतात. कुशीचे वण्टीचेर तीर्थंकरांच्यो मूर्ती आसात.गाभा-याच्या दोनय वटांनी आनी वयर उपमंदीरां आसात, तातुंतय तीर्थंकराच्यो वेगवेगळ्या आसनांतल्यो मूर्ती आसात.अग्रमंडपाच्या दोनय कुशींक फाटले वटेनचे वण्टीचेर यक्षाच्यो नृत्यमूर्ती आसात.कांय वण्टींचेर गंधर्वमिथुनां कोरांतल्यांत.गोपुराचे दक्षिणेकडले वण्टींत तीर्थंकरांचीं शिल्पां आसून,उत्तरेकडले वण्टींत ऋषभनाथाची यक्षिणी चक्रेश्र्वरी हिची प्रतिमा आसा.तिका बारा हात आसून तातूंत पद्म,शंख,चक्र,गदा हिं आयुधां आसात. वाहन म्हणून गरुडाची प्रतिमा आसा.
• लेणें क्रमांक (३० अ)-हें लेणें अर्दवट स्थीतींत आसा. अग्रमंडपांत चार स्तंभ आनी फाटल्या सभामंडपांत १२ स्तंभ आसात. सभामडपांत मदीं चतुर्भुज तीर्थंकराची प्रतिमा आसून, वयर पाख्याचेर कमळ कोरांतिल्लें आसा.
• लेणें क्रमांक ३१-हें सामकें ल्हान आसा. सभांमंडपांत उजवे वटेन गोमटेश्र्वराची कायोत्सर्ग मूर्त आनी तिच्या मुखार पार्श्र्वनाथाची कायोत्सर्ग मूर्त आसा. गर्भगृहांत ध्यानमुद्रेंतलीं महावीराची मूर्त आसून,वयर त्रिछत्र आनी कुशीक चवरां धरील्ले सेवक आसात. गर्भगृहाच्या भायर दावे वटेन हत्ती आनी मातंगाची मूर्त आसून उजवे वटेन सिंहारूढ सिध्दायिकेची प्रतिमा आसा.
• लेणें क्रमांक ३२-हांगा लेण्यांचो एक चोमो आसा. तातूंत दोन माळयेचीं दोन लेणी आसा तशींच कांय उपासनामंदीरां आसात. तातुंतल्या मुखेल लेण्याक इंद्रसभा म्हण्टात. प्रांगणाचे मदीं जें दोन माळयांचें लेणें आसा ताकाच इंद्रसभा म्हण्टात.फाटल्यान बारा खांब्यांचो मंडप आसा.शांतिनाथाच्यो दोन प्रचंड नग्न मूर्ती आसात. एके मूर्तीसकयल एक लेख कोरांतिल्लो आसा.मंडपाक तेंकून आशिल्ल्या गाभा-यांत महावीराची प्रतिमा आसा.उपासना मंदिरांत शिंवासनाचेर महावीर,कुशीक पार्श्र्वनाथ आनी गोमटेश्र्वर,फाटल्यान इंद्र आनी इंद्राणी हांच्यो मूर्ती आसात.अग्रमंडपांतय इंद्र,इंद्राणीच्यो भव्य प्‌रतिमा आसात.सभामंडपांत बारा खांबे आसून,तांचे मदीं चतुर्भुज तीर्थंकर आनी पाख्याचेर कमळ कोरांतलां.फाटले वण्टींत गर्भगृह आसा.तातूंत महावीराची मूर्त आनी कुशीक पार्श्र्वनाथ आनी गोमटेश्र्वराचे शिल्पपट आसात.सभामंडपांच्या दक्षिणेकडल्या आनी उत्तरेकडल्या कोनशांतल्यान कुशीच्या लेण्यांनि वचपाक मार्ग आसा.ह्या सगळ्या लेण्यांतल्यो तीर्थंकरांच्यो मूर्ती कायोत्सर्ग अवस्थेंत म्हळ्यार उब्यो वा ध्यानावस्थेंत कोरांतिल्ल्यो आसात.
• लेणें क्रमांक ३३-हाका जगन्नाथसभा म्हण्टात. हें लेणें दोन माळयांचें आसून,तळमजल्याचेर अग्रमंडपांत दोनय वटांनी इंद्र आनी इंद्राणी हांच्यो उत्कृश्ट मूर्ती आसात.पयले माळवयेर १२ स्तंभांचो सभामंडप आसून,कुशीचे वण्टींत तीर्थंकरांच्यो प्रतिमा आसात.भितरल्या गाभा-यांत महाविराचे प्रतिमेक,जगन्नाथ समजून ह्या लेण्याक जगन्नाथबसभा हें नांव मेळ्ळां.ह्या लेण्याच्या प्रांगणाचे उत्तरेक आनी दक्षिणेक कांय ल्हान लेणीं आसात.
• लेणें क्रमांक ३४-हातुंत अग्रमंडप,सभामंडप,अंतराळ आनी गर्भगृह आसून,गर्भगृहांत महाविराची प्रतिमा आसा.सभामंडपांत चार स्तंभ आनी पार्श्र्वनाथ आनी गोमटेश्र्वराची प्रतिमा आसा.

गणेशलेणी

डुमार लेण्याम्ह-यांत जो धबधबो आसा,ताचे वयले वटेन सुमार ३०० फूट चडून वतकच ते न्हंयेच्या दरडींभितर ल्हान ल्हान लेणीं आसात,तांकां हें नांव आसा.तातुंतलें पयलें दक्षिणेवटेन तोंड करून आसा,तें खास उल्लेख करपासारकें आसा.तातूंत गोपुर,प्रांगण,अग्रमंडप आनी ताच्या फाटल्यान शिवलिंग आसा. अग्रमंडपाच्या पाख्याचेर आशिल्ल्या चित्रांभितर लिंगोद्भव शिव आनी समुद्रंथन हे प्रसंग दिसतात. चवथें लेणें अस्तंतेवटेन आसून,तातूंत गणेशमूर्त आसा.

योगेश्र्वरी लेणीं

उदकाच्या प्रवाहाचे देगेन आनीक वयर वतकच योगेश्र्वरी नांवाचीं आनीक लेणीं मेळटात.तीं ल्हान आसून तातूंत शिवाच्यो प्रतिमा आसात.