वेलची
वेलची हो एक मसालो. ताका मराठीन:वेलदोडा,हिंदी:एला,इंग्लीश :कार्डेमम,संस्कृत:एला,गुजराती:एलची, लॅटीन:एलेटिरिआ कार्डामोमम. वेलचेचें शास्त्रीय नांव Elettaria cardamomum. तिका मसालो पिकाची राणी अशेंय म्हण्टात.[1]
वेलचेचें रोप
बदलवेलचेचें रोप दोन-तीन मी.ऊंच वाडटा. ताचीं पानां एक ते दोन फूट लांब,तीन इंच रूंद आनी सकयले वटेन मोव आसतात. फुलां तांबशा धव्या रंगांची आनी वासाळ आसतात.ह्या झाडाचें फळ इल्लेशें आनी कोनाच्या आकाराचें आसता. हें झाड १०-१२ वर्सां जगता आनि ६-७ वर्सांमेरेन उत्पन्न दिता.
वेलचेच्या रोपाक मुळाकडल्यान बारीख सांगांच्यो वाली जातात.रोप लायल्या उपरांत तिस-या वर्सासावन सांगो येवपाक लागतात. ऑक्टोबर-नोव्हेंबर म्हयन्यांत १५-२० दिसांची अंतरान सांगो काडटात.सांगो काडल्याउपरांत त्यो वताक आनी भट्टेंत घालून सुकयतात.
प्रकार
बदलवेलची दोन तरांची आसता. धाकटी वेलची आनी मोठी वेलची. धाकटी वेलची कर्नाटक आनी केरळांत पिकता जाल्यार मोठी वेलची बंगाल आनी आसामांत पिकता.
लागवड
बदलहें पीक मूळचें भारतांतलें. भारताभायर वेलचेची लागवड ग्वोतेमाला,टान्झानिया,श्रीलंका,व्हीयेतनाम,लाओस, कंबोडिया ह्या देशांनी करतात.जगांतलें ४०% उत्पादन ग्वोतेमाला ह्या देशांत जाता. भारतांत सुमार ९५००० हेक्टर सुवातेंत वेलचेची लागव्ड आसा आनी सुमार ४००० मेट्रीक टन वेलची मेळटा. कर्नाटक,केरळ आनी तमिळनाडू ह्या राज्यांनी वेलचेची व्हडा प्रमाणांत लागवड आसा. गोंयांत ह्या पिकाची चडशी लागवड ना.पूण आतां कांय शेतकामत्यांनि कुळागरांनी मिश्रपीक म्हण ताची लागवड केल्या. ह्या पिकाक लोभी प्रकारची जमीन मानवता. वेलचेची लागवड करपाखातीर बरी निच-याची जमीन निवडटात.जमनींत चड सेंन्द्रिय सारें आसल्यार उत्पादन चड मेळटा.१५०० ते ४००० मिमी.पावसाच्या जाग्यांनी,तशेंच १०-३५ सॅ.तापमान आशिल्ल्या जाग्यांनी आनी दर्यादेगेपसून ६०० ते १२०० मीटर ऊंच आशिल्ल्या जाग्यांनी वेलचेचें पीक बरें येता.पूण ह्यो जमनी सेंन्द्रिय सारें आशिल्ल्यो आनी ब-यो निच-याच्यो आसपाक जाय.
वेलचेची लागवड बियो वा फुटव्यांपसून करतात. हालीं तेंपार टीशु कल्चर ह्या तऩत्राचो वापर करून व्हडा प्रमाणांत वेलचेचीं रोपां तयार करतात. सादारण १०-१२ म्हयने पिरायेचो फुटवो लावपाखातीर वापरतात.सप्टेंबर-ऑक्टोंबर ह्या म्हयन्यांनी लागवड करतात.ह्या पिकाक सावळेची गरज आशिल्ल्यान कुळागरांनी ह्या पिकाची लागवड करतात.लागवड करपाखातीर ५०x५०x५० सेंमी.आकाराचीं २x२ मीटर अंतराचेर नेमां मारतात. ह्या नेमांनी अर्द किल मसुरीफॉस,अर्द किल स्टेरामील,अर्द किल निम केक आनी दोन कायली कंपोस्ट घालून नेम भरून घेतात.रोपां लायतना चड खोल रोयनात तर वयल्यावयर रोयतात. उपरांत बडयेचो आदार दिवन मुळांत सावळ घालतात.दर वर्सा हय-न्हयशी मातयेची भर घालतात आनी मुळांत सावळ घालतात.पिकाक ५-६ दिसांनी एक फावट उदक दितात. वेलचेच्या पिकाक वर्साक ३० किल नत्र,६० किल स्फुरद आनी ३० किल पलाश दितात.ह्याभायर ५ किल कंपोस्ट वा शेणखत दितात.हें सारें वर्साक दोन फावट वांटून दितात.
जाती
बदलवेलचेचें चड जाती विकसीत जाल्ल्यो नात. म्हैसूर,मलबार,वाझुवका अशो कांय जाती आसात.म्हैसुर जातीची वेलची,उंचेल्या भागांनी लावपाखातीर योग्य आसा.हे जातीच्यो वेलच्यो मोठ्यो,पाचव्या रंगाच्यो आनी लांबट आसतात. हे जातीचे वेलचेचीं झाडां ऊंच वाडटात.मलबार जातीचीं झाडां मध्यम आकाराचीं आनी सखल भागांनी लावपाखातौर योग्य आसता.तमिळनाडू आनी कर्नाटक राज्यांनी हे जातीची व्हडा प्रमाणांत लागवड करतात.वाझुवका ही म्हैसूर आनी मलबार ह्या जातींचो सैमीक संकर जावन तयार जाल्ली जात.केरळ राज्यांत व्हडां प्रमाणांत तयार जाल्ली जात.केरळ राज्यांत व्हडां प्रमाणांत लागवड करतात. लावपाखातीर वापरतात.सप्टेंबर-ऑक्टोंबर
जतनाय आनी वापर
बदलवेलचेच्या पिकाक थ्रीप्स हे किडीपसून उपद्रव जाता. ह्यो किडी पानां,फुलां तशेंच हेर भागांतल्यान रस ओडून घेतात.हे किडीची लागण जाल्यार ०.०५% रोगर ह्या वखदाची फवारणी करतात.हेभायर कुसांची कीड,वेलची पोखरपी कीड,कोनरी खावपी कीड,धवो मूस,मावे ह्यासारकिल्ल्या किडींपसून उपद्रव जाता.
वेलचेक जावपी रोगांमदीं काटेरोग हो सगळ्यांत चड नुकसान करपी आसा.हो रोग विशांणूंपसून जाता.रोगट रोप दिसलें म्हणजे तें काडून उडयतात. हेभायर वेलची कुसप,खोड कुसप,पानांवयले तिबे ह्या सारक्या रोगांची वेलचेक लागण जाता. एका पुराय वाडिल्ल्या वेलचेच्या झोंपापसून १ किल वेलची मेळटा.वेलचेचो वापर तरेकवार जिन्नस करपाक तशेंच मिठायेंत करतात. खुबशा आयुर्वेदीक वखदांनीय वेलचेचो वापर करतात.तोंडाक रूच हाडपाखातीर वेलच्यो खावचें पानांनी,विड्यांत घालून खातात.