व्याकरण
व्याकरण भाशेची स्थिती आनी प्रवृत्ती लक्षांत घेवन स्वभावसिध्द अशा शब्दांचो सुयोग्य वापर करूंक शिकोवपी शास्त्र. खंयचीय भास ही तिच्या वापराचे नदरेन स्वयंसिध्द आसता आनी तिच्या अंतर्गत शब्द प्रयोगांची प्रेरणा आसता. व्याकरण हे प्रेरणेचें निदर्शन करता.व्याकरणाचो व्युत्पत्तीअर्थ असो - व्याक्रियन्ते शब्दा अनेन इति व्याकरणम म्हळ्यार जाचे वतीन अपशब्दांपसून सुशब्द वेगळे काडप जातात वा जाच्यापसून साधूशब्दांचें गिन्यान मेळटा,तें व्याकरण.[1]
ऋग्वेद
बदलजगांत उपलब्द आशिल्ल्या साहित्यांत ऋग्वेद हो आद्यग्रंथ आसा. हो वेद अभ्यासकांक सुगम आनी अर्थबोधक जावचो हेखातीर व्याकरणाची गरज निर्माण जाली. हे विशीं पतंजलीन एक जनश्रुती सांगल्या ती अशी - एकदां प्रबुध्द देवान प्रार्थना करून इंद्राक सांगलें, वेद ही आमची भास आसा पूण ती अव्याकृत आसा. तिचें व्याकरण कर. असे तरेन भारतांत सगळ्यांत पयलीं व्याकरण विद्देचो जल्म जालो.
पाणिनीय शिक्षेंत वेदाचीं स आंगां सांगल्यांत. तेचप्रमाण वररूचीन व्याकरणशास्त्राच्या अद्ययनाचीं पांच प्रयोजनां सांगल्यांत तीं अशीं आसात
- रक्षा : वेदांची राखण करप हें व्याकरणाच्या अध्ययनाचें मुखेल उदिश्ट आसा. वेदरक्षणाचो मुखेल भार व्याकरणाचेर आसा.
- ऊह : नव्या पदांची कल्पना.
- आगम : श्रुती (वेद,आगम) हीच व्याकरणाच्या अध्ययनाखातीर प्रमाणभूत आसा. श्रुतिप्रामाण्य आपणावन करणाचें अद्ययन करप,हें दर एका द्विजाचें कर्तव्य आसा.
- लघू : संस्कृत भासेच्या दर एका शुध्द शब्दांचें अध्ययन करप शक्य नाशिल्ल्यान व्याकरण होच एक लघू उपाय आसा.
- असंदेह : वैदिक विशयांच्या संदर्भांत उत्पन्न संदर्भांत उत्पन्न निराकरण व्याकरणच करूंक शकता.
ह्या पांच प्रयोजनांभायर हेर कांय प्रयोजनांय सांगल्यांत, तातुंतलीं कांय अशीं आसात -
- अपभाशण : अशुध्द शब्द उच्चारप जावचेनात असो मार्ग व्याकरणच दाखयता.
- दुश्टशब्द : शब्दांचे शुध्दाशुध्दतेचें ज्ञान व्याकरणाकडेंच आसा.
- अर्थज्ञान : वेदांचो अर्थ समजुपाक व्याकरणाचें ज्ञान गरजेचें आसा.
- धर्मलाभ : जो मनीस भाशेच्या वेव्हारांत शुध्द शब्दांचो प्रयोग करता तो स्वर्गलोकांत खूब फळ मेळयता. हाचे उरफाटें जो सदांच अपशब्द वापरता तो पापी थारता.
गोपथ ब्राह्मण
बदलगोपथ ब्राह्मणाच्या पूर्वकाळांत ह्या शास्त्रची खूब वाड जाल्ली दिसता. हातूंत प्राचीन व्याकरणाच्या विशयांचो उल्लेख मेळटा. ते धातू, प्रतिपदिक, नाम, आख्यात, लिंग, वचन, विभक्ती, प्रत्यय, स्वर, उपसर्ग, निपात, मात्रा, वर्ण,अक्षर,पदसंयोग, स्थानानुप्रदान. हे सगळे त्या शास्त्रांतले मान्य अशे परिभाशिक शब्द आसात.
शाकटायनान आपल्या ऋक्तंत्रांत व्याकरणाची वाटचाल(परंपरा)सांगल्या. सगळ्यांत पयलीं ब्रह्मान बृहस्पतीक व्याकरण साऩगलें. बृहस्पतीन तें इंद्राक दिलें. अग्निपुराणांत ३४९ ते ३५९ ह्या ११ अध्यायांनि व्याकरणाची म्हायती दिल्या. तातूंत स्कंद (कार्तिकस्वामी), कात्यायन ऋषीक व्याकरणाचो आप्रोस सांगता, अशें सांगून अइउण्, ऋऌक अशीं चौदा माहेश्र्वरसूत्रां, प्रत्याहार, संधी, शब्दरुपावली, कारक, समास, तध्दित, उणादिप्रत्यय, तिङ्प्रत्यय अशी सादारण म्हायती दिवन विशय सोंपयला. गरूडपुराणांतय हीच म्हायती आसा. ह्या व्याकरणाक कौमार व्याकरण अशें म्हण्टात.
दर एका वेदाच्या प्रतिशाखांतय वर्णांचे संधी आनी विश्र्लेष कशे जातात हाची व्याकरणाविशीची म्हायती मेळटा.तिचो उपेग पद, क्रम, जटा, घन ह्या वेदविकृतींच्या अध्ययनाखातीर जाता.
पाणिनी
बदलपाणिनीक प्रधान व्याकरणकार मानतात. ताचे शाकटायन, स्फोटायन, काशकृत्स्न, आपिशली, पौष्करस हे व्याकरणकार जावन गेले.पूण पाणिनीन आपल्या सुत्रांत प्रसंगान तांचो उल्लेख केला. पूण हातुंतल्या कोणाचोच ग्रंथ आयज उपलब्ध ना. कैयट सारके प्राचीन ग्रंथकार आपिशली, काशकृत्सन हांच्या ग्रंथांचो उल्लेख करतात. भगवान पाणिनीन श्रीशंकरान उपदेशिल्लीं जीं अइउण् हीं चवदां सुत्रां,जांकां अक्षरसमाम्नाय अशें वैयाकरण पंडित समजतात, तांचो आदार घेवन आपल्या व्याकरणाची उबारणी केल्या आनी म्हणून ह्या व्याकरणाक वेदांगत्व प्राप्त जालां. हातुंत लौकिक शब्दांचें विवेचन पुरायपणान केल्लें आशिल्ल्यान हें लोकिक पंडितांकय मान्य जालां. पाणिनीय व्याकरण हो व्याकरणरुपी वेदांगाचें प्रतिनिधित्व करपी एक मान्य ग्रंथ आसा.पाणिनीन अल्पाक्षर अशा चार हजार सुत्रांवतीन संस्कृत भाशेचें नितांत वैज्ञानिक अशें व्याकरण प्रस्तुत करून आधुनिक भाशाशास्त्रज्ञांकय अजापीत केल्यात.
पाणिनीच्या उपरांत संस्कृतांत पाणिनीच्या उपरांत संस्कृतांत व्याख्या करपाचो हेत मनांत धरून कात्यायनान (सन पयलीं ४ थो शेंकडो) वार्तिकांची रचना केली. ते उपरांत पतंजलीन पाणिनीच्या सुत्रांचेर (सनपयलीं २ रो शेंकडो) भाश्य रचलें. सुत्रांचेर भाषां खूब आसात.पूण व्यापक विशय आनी गंभीर विचारांक लागून पतंजलींच्या भाष्याक महाभाष्य म्हळां. व्याकरणाच्या दार्शनिक सिध्दान्तांची मीमांसा सगळ्यांत पयलीं महाभाष्यातूच मेळटा. हो ग्रंथ प्रस्न-जाप अशा स्वरुपाचो आसून साहित्यीक शैलीचो आसा. व्याकरणशास्त्रांत सुत्रां, कार्तिकां आनी महाभाष्य ह्या तीन ग्रंथांचें खूब म्हत्व आसा. म्हणुनूच पाणिनी, कात्यान आनी पतंजली हांकां व्याकरणाचे मुनित्रय म्हण्टात.
महाभाष्या उपरांतचो व्याकरणाचो दार्शनिक ग्रंथ म्हळ्यार भर्तृहरीचो वाक्यपदीय. हो ग्रंथ ताणें इ.स.च्या सव्या शेंकड्यांत रचलो.
१५ व्या शेंकड्यांत रामचंद्राचार्य चह्या वैयाकरणान सुत्रांचे प्रक्रियेक अणसरून आपलो टीकाग्रंथ रचलो. ताणें पदांची सिध्दी हें आपलें लक्ष्य थारायलें. हीच पध्दत आपणावन भट्टोजी दीक्षित ह्या नामनेच्या वैयाकरणान सिध्दान्त कौमुदी हो ग्रंथ बरयलो. उपरांत ताणें शब्दकौस्तूभ आनी मनोरमा हे ग्रंथ बरयले. दिक्षिताचे परंपरेतलो नागेश भट्ट हाणें पाणिनीवय व्याकरणांतल्या परिभाशांचें निदर्शन करपी परिभाषेन्दुशेखर हो ग्रंथ बरयलो आनी तो व्याकरणाच्या अभ्यासांत सर्वमान्य थारलो. फाटल्या २००,वर्सांनि पणिनीय संप्रदायाच्या नामनेच्या टीकाकारांभितर वैद्दनाथ पायगूंडे, विश्रेश्र्वर, ओरमभट्ट, भैरवमिश्र, राघवेंद्राचार्य गजेंद्र गडकर, कृष्णामित्र, नित्यानंद पर्वतीय, जयदेव मिश्र, वासुदेव शास्त्री अभ्यंकर, मन्युदेव चिद्रुपाश्रय हिम नांवां इल्लेख करपासारकीं आसात. व्याकरणाचेर जायते परिभाशासूचन नांवाचो एक हातबरपाचो ग्रंथ उपलब्ध आसा. शाकटायन परिभाशा सुत्रा सारकीच चांद्रपरिभाशा सुत्रांय इपलब्ध आसात. चंद्रव्याकरण हें पाणिनीय व्याकरणाचेर आदारिल्लें सुलभ व्याकरण आसा. तेचभशेन वैदिक शाकटायन शब्दानुशासनाचेर आदारिल्लें कातंत्र हेंय सुलभ व्याकरण आसा, अशें विद्वान मानतात. ह्या कातंत्र व्याकरणाचेंच कांय सत्रांची भर घालून केल्लें संस्करण कालाप ह्या नांवान प्रसिध्द आसा. इ.स.च्या ११ व्या शेंकड्यांतल्या भोज राजान आपल्या सरस्वतीकंठाभरण ह्या व्याकरण ग्रंथात ११८ परिभाशासुत्रां दिल्यांत. गुजरातांतल्या हेमचंद्र नांवाच्या नामनेच्या जैन वैयाकरणान पाणिनीच्या व्याकरणाक अणसरून हैमशब्दानुशासन नांवाचो एक व्हड असो व्याकरणग्रंथ बरयलो. हेमचंद्राचे शिश्यपरंपरेत हेमहंसगणी नांवाचो एक वैयाकरण जालो. ताचो परिभाषावृत्ती हो ग्रंथ प्रसिद्द आसा. ताच्या काळांत बंगाल आनी ताच्या लागसारच्यो प्रदेशांनी पाणिनीय व्याकरणाचो खूब पुरस्कार जालो आनी ब-याचशा विद्वानांनी व्याकरणशास्त्राचेर पांडित्यपुर्ण ग्रंथ बरयले. ते उपरांतच्या काळांत सीरदेव हो म्हान वैयाकरण जावन गेलो. ताणें आपल्या पयलींच्या सगळ्या परिभाशाकारांचे ग्रंथ विचारांत घेवन आपलो परिभाषावृत्ती हो ग्रंथ बरयलो. ह्या ग्रंथाक लागून पयलींचे परिभाशा ग्रंथ फाटी पडले.ह्या ग्रंथाकय फाटीं सारपी ग्रंथकार नागेश हाचो अठराव्या शेंकड्यांतलो भाशेन्दुशेखर हो ग्रंथ रोकडोच सर्वमान्य जालो. ह्या ग्रंथाचेर मुद्रित आनी अमुद्रित मेळून २५ वयर टीका उपलब्ध आसात.
व्याकरण संप्रदाय
बदलपाणिनीभायर आनीकय व्याकरणसंप्रदाय निर्माण जाले. तातुंतले मुखेल अशे आसात -
इंद्र संप्रदाय
बदलदेवराज इंद्राच्या नांवान हो संप्रदाय प्रचलित आसा. सद्या हें व्याकरण उपलब्ध ना पाणिनीय व्याकरणान ह्या संप्रदायाक नश्ट केलो अशें कथासरित्सागरा वयल्यान समजता. विद्वान बर्नेल हाच्या म्हणण्याप्रमाण तोळकाप्पियम हें प्रचीन तमिळ व्याकरण चडशें इंद्रसंप्रदायान प्रभावित आसा.
कातंत्र व्याकरण
बदलसातवाहन राजा शर्ववर्मा हाका कांय काळाभितर व्याकरण शिकोवपाच्या हेतान सुमार ८४० सुत्रांचें हें व्याकरण रचप जालें. बंगालांत आयजलेगीत कातंत्र व्याकरणाचो प्रचार आसा. काश्मीरांत शिकयतात तें व्याकरण ग्रंथ म्हळ्यार कातंत्र व्याकरणाचें परिवर्तित रूप मानूं येता.
चंद्र संप्रदाय
बदलइ.स.च्या ४थ्या शेंकड्यांत, हाचो प्रवर्तक चंद्रगोमी नांवाचो एक बौध्द वैयाकरण जावन गेलो. बौध्दधर्मियांत हाचो चड प्रसार जालो. ह्या संप्रदायाचीं लघुसंस्करणां, तिबेट आनी लंका ह्या देशांनी आयजूय प्रचारांत आशिल्ल्याचें समजता.
जैनेंद्र संप्रदाय
बदलचवथ्या शेंकड्यांतलो देवनंदी हो ह्या संप्रदायाचो प्रवर्तक. ताणें पाणिनीय व्याकरणांतलीं सुत्रां आनी वार्तिकां जुळोवन देवनंदीन आपलीं सुत्रां रचलीं. जैंनेंद्र व्याकरणाचेर सोमदेवाची टीका आसून दक्षिण भारतांतल्या दींगभर जैनांत हाचो प्रचार आसा.
शाकटायन संप्रदाय
बदलइ.स.च्या ८ व्या शेंकड्यांत श्र्वेतांबर जैनांच्या अध्ययनार्थ हाचें व्याकरण बरयलें. ह्या व्याकरणाचेर चंद्र आनी जैनेंद्र ह्या दोनय व्याकरणांचो प्रभाव आसा. शाकटायनान स्वताच आपल्या ग्रंथाचेर वृत्ती बरयल्या.
भोज संप्रदाय
बदलहाचो प्रधान ग्रंथ सरस्वतीकंठाभरण हो आसून, तो भोजराजान इ.स.च्या १० व्या शेंकड्यांत बरयलो. हातूंत स हजार सुत्रां आसात आनी वैदीक व्याकरणाचें निरूपण केलां.पाणिनी उपरांत जीं परिवर्तनां जालीं, तांकां मान्यताय दिवपी नेम ह्या व्याकरणांत केल्यात.
हेमचंद्र संप्रदाय
बदलहेमचंद्र ह्या जैन - विद्वानान शब्दानुसार नांवाचो आठ अध्यायांचो ग्रंथ बरयलो. निमाणच्या अध्यायांत ताणें प्राकृत भाशांचेय व्याकरण सांगलें. आपल्या ग्रंथाचेर ताणें स्वताच बृहद्वृत्ती आनी लघुवृत्ती अशो दोन टीका बरयल्यो. सुत्रांच्या वेवेचनांत उदाहरणां दिवपाखातीर ताणें स्वताच व्धाश्रय महाकाव्याची रचना केली.
सारस्वत संप्रदाय
बदलहाचो आदिप्रवर्तक अनुभूतिस्वरुपाचार्य हो आसा.हाणें १२ व्या शेंकड्यांत सारस्वतप्रक्रिया ह्या नांवान ७०० सुत्रांचें व्याकरण रचलें. ५० वर्सांपयलीं उत्तर भारतांत ह्या व्याकरणाचो खूब प्रचार आशिल्लो. इंग्रज विद्यार्थ्यांक संस्कृत व्याकरण शिकोवपाखातीर सारस्वतप्रक्रिया ह्या ग्रंथाचो इपेग करताले.
मुखेल संस्कृत व्याकरणांचे स्वताचे अशे गणपाठ आनी धातीपाठ आसात. गणपाठाच्या संबंदांत जे स्वतंत्र ग्रंथ जाले, तातूंत वर्धमानाचो (१२ वो शेंकडो) गणरत्नमहोदघी आनी भट्टयज्ञेशाचो गणरत्नावली हे दोन ग्रंथ प्रसिद्द आसात. काशकृत्स्नाचो धातुपाठ कन्नड भाशेंत आनी भिमसेनाचो धातुपाठ तिबेटी भाशेंत(भोट)आसा. पुर्णचंद्राचो धातुपारायण, मैत्रेयरक्षिताचो धातुप्रदीप, क्षीरस्वामीचो क्षीरतरंगिणी, सायणाचो माधवीय धातुवृत्ती, श्रीहर्षकीर्तीचो धातुतरंगिणी, बोपदेवाचो कविकल्पद्रुम आनी भट्टमल्लाचो आख्यातचंद्रिका हे ग्रंथ चड उल्लेख करपा सारके आसात. लिंगबोधक ग्रंथांबितर पाणिनी,वरलूची,वामन,हेमचंद्र, शाकटायन,शांतवन,हर्षवर्धन हांचीं लिंगानुशासनां प्रचलीत आसा.
प्राकृत भाशांचे व्याकरणकार
बदलप्रकृत भाशांचो विंगड विंगड प्रदेशांनी प्रचार सुरू जालो तेन्ना ग्रंथरचनाय सुरू जाली. ताका लागून व्याकरणां निर्माण जावपाचीं गरज उत्पन्न जाली. प्राकृत भाशांविशीं ज्या लेखकांनी आपले विचार मांडले,तातूंत भरताचो पयलीं उल्लेख करचो पडटा. मार्कंडेयान आपल्या प्राकृतसर्वस्व ह्या ग्रंथाचे सुरवेक भरताचो उल्लेख केला.तशेंच ताणें शाकल्या आनी कोघ्ल ह्या आनीक दोन प्राकृत व्याकरणांचो उल्लेख केला.कांय प्राचीन आचार्यांनी, पाणिनीनय प्राकृतलक्षण नांवाचो ग्रंथ बरयल्ल्याचें म्हळां.वररुचीन बरयल्लो प्राकृतप्रकाश हो सगळ्यांत पोरनो प्राकृत व्याकरणाचो ग्रंथ आसा. ते उपरांत चंड नांवाच्या विद्वानान प्राकृतलक्षण नांवाचो ग्रंथ बरयलो. धनपालान प्राकृताचो कोश तयार केलो. हेमचंद्रान सिध्द हेमचंद्र नांवाचे प्राकृत व्याकरण बरयलें आनी तें प्राकृत व्याकरणांत सगळ्यांत उत्कृश्ठ थारलें. हेमचंद्राउपरांत क्रमदीश्र्वर हो व्याकरणकार जालो.ताणें संक्षिप्तसार नांवाचें व्याकरण बरयलें. त्रिविक्रमान आपल्या प्राकृत व्याकरणाचें टीकेंत हेमचंद्राकूच आधारभूत मानला. त्या आदाराचेरूच ताणें आपलो प्राकृतरुपातार हो ग्रंथ बरयलो. ते उपरांत रामतर्कवागीश ह्या ग्रंथकारान इ.स.च्या १६व्या शेंकड्यांत प्राकृतकल्पतरू हो ग्रंथ बरयलो. हाचेभायर भारद्वाज, अप्पय्य दीक्षित, समंतभद्र, चंद्रेश्र्वर ह्या प्राकृत वैयाकरणांचीय नांवां प्रसिद्द आसात.
कोंकणी व्याकरण
बदलकोंकणी व्याकरण हें भारतीय भाशांतलें (संस्कृत सोडून)सगळ्यांत पयलें व्याकरण आसा, अशें अभ्यासकांचें मत आसा.पूण त्या व्याकरणाची प्रत सद्या उपलब्ध ना. ते उपरांत पाद्री तोमास इश्तेव्हांव हाचें Arte da Lingua Canarim (१६४०) वर्सा उजवाडा आयलें. हाचे उपरांत व्याकरणाचीं बरीचशीं पुस्तकां उजवाडाक आयलीं. तातुंतलीं कांय म्हत्वाचीं पुस्तकां आसात, तीं अशीं - पाद्री मोफयचें A Grammer of Konkani Language (१८८२),कॉनेगु जुझे द एस्.रीत इ सौझ हाचें Elementos da Lingua Concani १९२९),जानीन रांजेल हाचें A Gramatica da Lingua Concani (१९३३), कारेल प्रिक्रेल हांचें Pricipia Linguae Brahmanicae. हांचेभायर मो दाल्गादु हाच्या कोंकणी व्याकरणाचें हातबरप, पणजेचे सेंट्रल लायब्ररींत उपलब्ध आसा.
१९४९ वर्सा शणै गोंयबाबाचें कोंकणिची व्याकरणी बांदावळ हें पुस्तक उजवाडा आयलें.कोंकणी व्याकरणाच्या इतिहासांतलें तें एक आधुनिक अशें व्याकरण आसा. ते उपरांत १९८६ वर्सा सुरेश जयवंत बोरकार हाचें कोंकणी व्याकरण हें पुस्तक उजवाडा आयलें.