शंख

देवनागरी

Romi

देवपूदे तलें एक म्हत्वाचें उपकरण तशेंच विश्षूच्या हातांतले एक आयुध. देवी भागवतांत हाचे निर्मीतेची कथा सांगल्या. शंखचूड नांवाच्या दैत्याचे तुलसी वांगडा गांदर्व पद्दतीन लग्न जालें. उपरांत हो दैत्य खूब मातलो. ताणें देवराज्याचेर स्वारी करून सगळ्या देवांक हारायले. सगळे ंदेव शंकराक शरण गेले. शंकराचे आनी शखचूडाचें झूज पेटलें. फूण दैत्य मरपाचें चिन्न दिसना. कारण ताची बायल महापतीव्रता आशिल्ली. विष्णून शंखचूडाचे रूफ धारण करून Seashell

shankh

तुलसीच्या पतीव्रताचो भंग केलो. शखचूड मेलो आनी ताच्या असेथींचे शंख जालो. विष्णूचे कपट कळटकच तुलसीन विष्णूक 'तूं फासाण जातलो' असो शाप दिलो. तेन्ना विष्णून तीका सांगलें, आपूण गंडकीदेगेचो पाशाण जातलो आनी तुजो घोव शंखरूपांत आपले पुजेंत आसतलो.

देवाचे पूजेंत कलशपूजे उपरांत मंत्र म्हण्टा तो असो आसा- शङखादौ चन्द्रदैवत्यं कुक्षौ वरूणदेवता | पृष्ठे प्रजापतिश्चैव अग्रे गाङ्गा सरस्वती || त्वं पुरा सागरत्पन्नो विष्णूना विधृत : करे | अग्रत :सर्वदेवानां पच्ञजन्य नमोs स्तु ते ||

'अर्थ'Bold text: शंखाच्या मुळांत चंद्र, कुशींत वरूण फटल्यान प्रजापती आनी फुडल्यान गंगा- सरस्वती आसतात. हे पांचजन्य शंक, तू पयली सागरांत तयार जालो. विष्णून तुका हातंत घेतलो. सगळ्या देवांच्या फुडें तूं रावता, म्हणून तुका नमस्कार.

असो मंत्र म्हणून शंख पुजा करतात आनी ताका गंध फूल आनी तुळशी पान घालतात. उपरांत शखोदक, फुलान आपल्या आंगाचेर आनी पुजेच्या साहित्याचेर शिंपडटात ह्या वेळार शंख मुद्राय करतात.

शिव आनी सूर्य हांच्या अभिशेखावेळार मात शंखाचो उपेग करिनात. हेर सगळ्या देवांक शंखोदक आवडटा.

शंखाचे दोन प्रकार आसात- वामनवर्त आनी दक्षिणावर्त. शंखाच्या आंगाचेर आशिल्ल्या पिळांवयल्यान हे प्रकार थारायल्यात. खरे शंख चड करून दक्षिणावर्त शंख दुर्मिळ आसात. पिळांच्यो रेगा अर्द्यो आसल्यार, बागरान त्यो पुराय केल्यार त्या शंखाचो दोश ना जाता असो समज आसा. हालीं दक्षिण भारतांत चडकरून रामेश्वर हांगा नकली शंख तयार करतात.

शंख फुंकनासतना कानाक लयल्यार एक गोड आवाज आयकूंक येता.

चंद्राक प्रसन्न करपाखातीर शंखाचें दान दिवचें अशें मत्स्य पुराणांत म्हळां. शंख वाजयल्याबगर देवाचें दार उगचें अशें वराह पुराणांत सांगलां. तशें केल्यार ती व्याक्ती दर एका जल्मांत भेड्डी जातली अशी भविश्यवाणी थंय केल्या. मंदिरांत शंख वाजोवपी मनीस सगळ्या पापांतल्यान मुक्त जाता अशें बृह्हनारदीय पुराणांत सांगलां.

पुर्विल्ल्या काळांत देवपूदेभशेन, राजाची आज्ञा सांगपाकूय शंख वाजयताले. शंखाचो झूजवाद्य म्बमूनय उपेग जाला. झूजाचे सुखातीक आनी झूज सोंपकच हें वाद्य वाजयताले. भारतीय झुजाक सुरवात जावचेंपयली भीष्मान शंख वाचयल्लो. ताच्या फाटल्यान कृष्ण आनी अर्जूनानूय शंख फुकिल्ल्याचें वर्णन मेळटा. दर एक झुजारी आपल्या शंखाक खाशेलें नांव दितालें महाभारतांत सांगिल्ल्या कांय नामनेच्या शंखांची आनी तांका धारण करतल्यांची नांवा अशी आसात-

पाच्ञजन्यं ह्रषीकेश देवदत्तं धनञ्जयं:| पौण्ड्रं दध्मौ महाशङखं भीमकर्मा वृकोदर :| अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिर :| नकुल: सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ||

अर्थ - श्री कृष्णान पांचजन्य, अर्जूनान देवदत्त, भयंकर कर्म करपी वृकोदरान (भीमान) पौंड्र, कुंतीपुत्र युधिष्ठिरान अनंतविजय आनी नकुल, सहदेव हांणी सुघोष आनी मणिपुष्पक हे शंख वाजयले.

वैद्यकशास्त्रांत शंखाक खूब म्हत्व आसा. ताचें म्हत्व सांगपी एक सूक्तय अर्थवेदांत आसा. तशेंच आयुर्वेदीय ग्रंथातूय ताचें खाशेले गूणधर्म सांगल्यात.

भारतीय शिल्पशास्त्रांत शंखाचो प्राणिजो रत्नांत आस्पाव केला. धवासर हळदुवो शंख बरो म्हण्टात. तशेच बारीक तोंडाचें. फुगिल्ल्या आकाराचे आनी स्निग्ध शंख मोलादीक मानतात.

बंगालांत शंखाक खूब पव्त्र मानतात. दर एका मंगल कार्यांत थंय शंख नाद करतात. शंखापासून तरातरांची काखणां तयार करतात. हें काम करपी लोकांक शंखकार ह्या नांवान वळखतात. हालींसरा शंखाचे विविध कलाक सुराचे नमुने विक्रेखातीर दवरिल्ले दिसता.

विज्ञानिक शास्त्रा प्रमाण, शंख हें एका खाशेल्या जलरांचें संरक्षणाचे कवच आसा.