शांतादुर्गा
देवनागरी
|
|
श्री शांतादुर्गा देवस्थान-आमोणें:दिवचल तालुक्यांतल्या आमोणें वाठारांतलें देवस्थान. ह्या देवीचीं जायतीं अनुशंगीक दैवतां आसात. तीं अशीं-श्री दुर्गादेवता,श्री ग्रामपुरूस, श्री बेताळ, श्री रवळनाथ, श्री महालक्ष्मी, श्री रुपेभगत,श्री गडव्हंस आनी श्री भूतनाथ.तशेंच श्री महादेव आनी श्री नारायणदेव ह्या नांवांचीं दैवतांय थंय आसात.हीं सगळीं दैवता थंय कोंणें आनी केन्ना स्थापन केलीं हाची स्पश्ट म्हायती मेळना. तरी सुरवेक हो आमोणें गांव जाणें बसयलो आनी जांणी ग्रामसंस्था स्थापन केली तांणीच हीं दैवतां हांगा स्थापन केलीं अशें मानतात. कारण ह्या देवस्थानाचे घटना नेमावळींतल्यान आमोणें ग्रामसंस्थचे जे सभासद संस्थापक तेच ह्या देवस्थानाचे म्हाजनांत नैधृव्य गौत्री गौड सारस्वत ब्राम्हण जातीचे आमोणेकार आडनांवाचे आसात. तेचपरी हेर जातीचे फडते, गांवस, पोरोब, सिनारी ह्या उपनांवांचेय आसात. ह्या देवस्थानांतलें श्री शांतादुर्गा हें मुखेल दैवत दोंगरार आसा तशेंच, हांगाच्या श्री बेताळ, श्री रवळनाथ, श्री महालक्ष्मी आनी श्री रुपेभगत ह्या तीन दैवतांच्या साक्षात्काराच्यो आख्यायिका प्रसिद्द आसात.[1]
आमोणें गांवांतल्या श्री रवळनाथ आनी श्री महालक्ष्मी देवळांत नवरात्र आनी दसरो उत्सव मनयतात. पूण थंयच्यान बेताळ देवळांत कार्तिक म्हयन्यांत वद्य पंचमी सावन नवरात्रांक सुरवात जाता आनी धाव्या दिसा म्हळ्यार वद्य चतुर्दशी दिसा दसऱ्याचो कार्यक्रम दनपरां सुरू जावन सांजवेळचो ५ ते ६ वरां मेरेन ताची सांगता जाता. ह्या दसऱ्याची खुबच नामना आसा आनी ताका आमोणेंचो दसरो म्हूण वळखतात. तशेंच खंयच्याय मनशाक सुण्यान वा हेर जनावरान घांस मारल्यार तशेंच, सोरोप वा हेर जिवाणें चाबल्यार हांगाच्या श्री लक्ष्मीदेवीचें गंधतीर्थ लायल्यार ताचेर रोखडोच गूण पडटा अशीय आख्यायिका आसा. हें गंधतीर्थ लावपाच्या काळांत कांदो, नुस्तें वर्ज्य करून शिवराक जेवण घेवंक जाय अशेंय म्हणटात.
हांगाचो रूप्याभगत हो देव श्री रवळनाथ-महालक्ष्मीच्या देवळा लागसारचे देवळेंत आसा. ह्या देवाक खंयचेंय संकश्ट पयस करपाची तशेंच खंयचीय शेणिल्ली वस्त परत मेळोवन दिवपा खातीर प्रार्थना करतात आनी ते बदला एक पैचें गोड दिवपाचो नवस करतात. हो देव नवसाक पावता अशी आख्यायिका आसा.
श्री शांतादुर्गा हें हांगाचें मुखेल दैवत आसून तिचें देवूळ दोंगरार आशिल्ल्यान श्री म्हादेवाच्या देवळांत तिचो कलश दवरिल्लो आसा. दर वर्सा कार्तिक वद्य त्रयोदशी दिसा मिरवणुकींत हो कलश श्री महादेवाच्या देवळांतल्यान श्री शांतादुर्गा देवीच्या देवळांत दोंगरार व्हरून दवरतात.थंयच दुसऱ्या दिसा सवायशिणी १० ते १२ वरांचेर वर्सुकी दिवजां पेटयतात आनी उपरांत तो कलश वाजयत गाजयत परत श्री महादेवाच्या देवळांत दनपरां एक वरां मेरेन हाडून पावयतात. श्री म्हादेवाचो पालखी उत्सव दर वर्सा मार्गशीर्ष शुक्ल सप्तमी दिसा जाता. श्री महालक्ष्मी देवीचे प्रतिशठापनेनिमतान दर वर्सा माघ म्हयन्यांत तीन दीस उत्सव मनयतात.
ह्या देवस्थानांत श्री शांतादुर्गा, श्री ग्रामपुरूस, श्री महादेव, श्री नारायणदेव, श्री दुर्गादेवी हांची पुजा अर्चा सऱ्हाडे ब्राम्हण भट करतात, जाल्यार श्री रवळनाथ,श्री महालक्ष्मी, श्री रूपेभगत हाची पुजा अर्चा भगत, श्रीवेताळ आनी भूतनाथाची पुजा सांवत आमी श्री गाडव्हंस देवाची पुजा जल्मी अशें वेगवेगळे पुजारी आसात.
श्री शांतादुर्गा देवस्थान- कवळें
बदलफोंडें तालुक्यांतल्या श्री क्षेत्र कैवल्यपूर (कवळें) थळांत आशिल्लें नामनेचें देवस्थान. हें देवस्थान मुळचें साश्टींतल्या कर्दळीपूर म्हळ्यार केळशी गांवांतलें. थंय ताची मूळ स्थाचना जाल्ली आनी इ.स.च्या सोळाव्या शतमानाच्या मध्यामेरेन तें थंय आशिल्लें. उपरांत पुर्तुगेजांचे बाटाबाटीक लागून ताचें स्थलांतर जालें.
त्रिहोत्रपुरासावन परशुरामान जे दशगोत्रांचे ब्राम्हण हाडिल्ले तांणी आपले वांगडा आपलीं आराध्य दैवतांय (कुलदेव)हाडिल्लीं. ह्या ब्राम्हणांक ६६ कुळां आशिल्लीं तातूंतल्यान ब्राम्हणांक जे गांव अग्रहार मेळ्ळे थंय तांणी आपल्या कुलदैवतांची स्थापना केली. तातूंतल्या कौशिक गोत्री ब्राम्हणांक कर्दलीपूर (केळशी) दो गांव अग्रहार मेळ्ळो आनी थंय तांणी आपली कुलदेवी श्री शांतादुर्गा हिची स्थापना केली. हो कौशिक गोत्री ब्राम्हण म्हळ्यार मूळ पुरूस लोमशर्मा तोच ह्या नांवान पुजताले.
१५१० वर्सा पुर्तुगेजांनी आदिलखानाकडल्यान गोंय जुंवो जिंकून घेतलो. तेन्ना गोंयांत हिंदुंचीम जायतीं देवळां आशिल्लीं. पूण जांचें राज्य तांचो धर्म हें तत्तव नदरेमुखार दवरून पुर्तुगेजांनी २८ जून १५४१ वर्सा हांगाचीं चडशी देवळां नश्ट केलीं.ह्या धर्मसंकटाक भियेवन श्री शांतादुर्गेचे कुळावी केळशीकर हांणी १५६६ वर्सा केळशीच्यान कवळें हांगा श्री शांतादुर्गेचें स्थलांतर केलें
ह्या कुळाव्यांनी केळशीच्यान आपले सगळे आस्पतीचो त्याग करून श्री शांतादुर्गेक घेवन फोंडें म्हालांतल्या कवळें गांवांत येवन, थंयच्या दोंगराच्या मूळसांत श्री स्थापना केली. हो जागो मुळ म्हारांचो आशिल्लो. तांणी खोशयेन हें दैवत आपले सुवातींत स्थापन करपाक मान्यताय दिली आनी आपूण दुसरेकडे वसणूक करून रावले, म्हारांनी दाखयल्ले देवीचे भक्तीची जाणवीकाय दवरून कुळाव्यांनी तांकां श्री देवीच्या प्रतिश्ठापनेच्या दुसऱ्या दिसा तांकां आपोवन तांचो भोवमान केलो. तेन्नाच्यान दर वर्सा माघ शुध्द षष्ठी दिसा म्हळ्यार जात्रेच्या दुसऱ्या दिसा ह्या देवस्थानांत म्हारांक जेवण दिवन तांचो भोवमान करतात.
कवळें हांगा श्री शांतादुर्गा देवस्थान अघिश्ठींत जावंचे पयलीं थंय ल्हान देवालय आशिल्लें. श्री नारो राममंत्री हो ह्या देवस्थानाचो कुळावी. ताणें हांगा व्हड देवळाची उबारणी केली. देवळाचे फाटलेवटेन अग्रशाळा बांदून घेतल्यो. तशेंच श्री शांतादुर्गेची पुजा, निवेद्य वेवस्थीत चलपाक शाहू छत्रपतीचो मुखेल प्रधान पयलो बाजीराव हाचे कडल्यान मौजे-कवळें हो गांव इ.स.१७३९ वर्सा इनाम घेतलो. तशेंच मंत्री रामचंद्र मल्हार आनी ताचो पूत सदाशिव रामचंद्र नारो, बाबाजी वरटीकर, भास्करबाबा सार्कोर्डेकर सारकिल्या जायत्या म्हाजनांनी व्हड व्हड देणग्यो दिवन देवीच्या भांडारांत भर घाली.
ह्या देवस्थानाचे मुळचे म्हाजन कुळावी फकत कौशिक गोत्री गौड सारस्वत ब्राम्हण आशिल्ले. तांचीं नांवां अशीं-(१)म्हाले (शिरोडकार),(२)हरपती(पिसुर्लेकार),(३)वैद्य(हवालदार स्थळेकार,कोपीकार),(४) सुखठणकार (घांटकार, सुर्लकार, कुवेलकार,कारापूरकार,कांसारकोडकार,निलकुंदकार),(५)भांडारी(भांडारकार, चिन्नरकार)(६)धोंदे,(७)रामाणी(८)श्रीधरपई(पुनरेकार),(९)रेगे(मेत्री,बक्षी,नाडकर्णी,कुलकर्णी,असोळडेकार,कुडचडकार,कोठंबकार,तळवडकार,मळकर्णेकार,शिरवयकार,शेळडेंकार,होडारकार,बाळडीकार, सावर्डेकार, साळवलीकार,सुर्लकार,सारकोर्डेकार, खोलकार, झणकार,(१०)शिंसाणी(कुंडयकार),(११)गायतोंडे(कुळकर्णी,हेदे,उसकईकर,कसबेकार,दाभोळकार बरडे),(१२)साखरदांडे (कुळकर्णी,नारिंगकार)अशीं बारा वांगडाचीं मूळ कुटुंबा आसात. ते भायर वत्स गोत्री वर्दे(वालावलिकार,बोरकार,भरणे, जारव,सबनीस, आचमनी,खासनीस, बळनवल्लीकार;भारद्वाज गोत्राचे पाळंदीकार, गंगोळीकार,कल्याणकार हे म्हाजन आसात.हाचेय वांगडा कानविंदे,सवनी वा सोहनी, मुंग्रे, वर्टी,डांगी, दणायत, नायक दणायत,पाडगांवकार,नायक,पेडवे,कर्णिक, टेंभे, पंडित, पंडित खांडळकार, चुंबडे, कोठारी, गावगोडकार,कलणकार, घांटे,दस्तीकर बाडी, तुडती, हेरेकर, चिंचखडकार, सांगडकार, हेमाडी, शिरूर अशींय म्हाजनांचीं उपनांवां मेळटात.
मुखेल उत्सव
बदलह्या देवस्थानांत वर्साचे बाराय म्हयने वेगवेगळे उत्सव मनयतात. तातूंतले काय मुखेल अशे-
चैत्र :शुक्ल प्रतिपदा, कवळें गौडपादाचार्य मठ संस्थाना कडल्यान वसंतोत्सव, श्रीरामनम, वसंत पुजा.
वैशाख:अक्षय्यतृतीय लालखी उत्सव.
ज्येष्ठ:श्री लक्ष्मीनारायण प्रतिश्ठोत्सव.
श्रावण:नागपंचम शिबिकोत्सव.
भाद्रपद:मुक्ताभरणी व्रतोत्सव, अनंत व्रतोत्सव.
आश्र्विन:नवराकत्रोत्सव,दसरो,कोजागिरी लालखी उत्सव.
कार्तिक:तुळशीलग्न आनी कालो, आंवळी भोजन (वद्य २मी), नोकरी ठणोतस्व (वद्य ५).
मार्गशीर्ष:पालखी आनी लालखी उतस्व(शुक्ल ५मी) आंवळी भोजन(वद्य ५मी)
माघ:जात्रा,लालखी उतस्व सांगड (नौकारोहणात्सव सार्वजनीक महारूद्र,नित्यपुजा, पालखी उत्सव.
फाल्गून:जात्रा,श्रीपट्ट (प्रसाद पटा)प्रतिश्ठोत्सव(शुक्ल ७मी. प्रपिश्ठोत्सव शुक्ल १०मी,लालखीउतस्व,पुनवेक शिगमो.ते भायर ह्या देवस्थानांत दर म्हयन्याच्या शुक्ल आनी वद्य ह्या दोनूय पक्षांत पंचम हो दीस नित्योत्सवाचो आसा.ह्या दिसा रातचें पुराण, कीर्तन आदी कार्यक्रम जातकूच श्री देवीची पालखेंल्यान मिरवणूक काडटात. देवळाच्या गाभाऱ्यांत मुख्यासनाचेर श्री शांतादुर्गा देवीची चतुर्भूज मूर्त आसा.तिच्या एका हातांत श्रीशिव आनी दुसऱ्या हातांत श्री विष्णु आसून ती श्रीजगदंबेची मूर्ती भगवान विष्णू आनी कैलासनाथ शंकर हांच्या झुजा वेळार अवर्तीण जाल्ल्या प्रसंगाचें द्योतक आसा.
श्री शांतादुर्गा देवीचे मूर्ती लागसारच स इंच आकाराचें काळ्या पाशाणाचें श्री शिवलींग आसा. देवीच्या मुखेल आसनाखाल विशिश्ट कृतीन तयार केल्लो धातुचो पट्टो बसयला. हाका प्रसाद पट्टो वा सिंहपट्टो म्हणटात. ह्या पट्टयाचेर प्रसाद पुजा लावन प्रार्थना मागणी करून प्रसाद-कौल घेतात.
श्री शांतादुर्गा देवीचे दावेवटेन लागसारच श्री नारायण देवाचें देवूळ आसून त्या देवळांत मुख्यासनाचेर श्री नारायणदेव आनी थंयच श्री गणपती हांच्यो मूर्ती आसात. ह्या देवळाचे दावे वटेन पारिजातकाचो पार आसा. त्या पारार बारा वीर भगवतीची ल्हान मूर्त आसून लागींच दोन पादुका आसात. श्री शांतादुर्गा देवीच्या देवळा मुखार महादाराचीं सोपणां आनी दीपस्तंभ हांचे मदीं श्रीक्षेत्रपाळाची शिळा आसा.देवळाच्या फाटल्यान दावेवटेन एक व्हड शिळां आसा, तिका म्हारवाची शिळां म्हणटात. देवळाच्या प्राकारांत प्रवेश करपाचें जें महादार नगारखान्याखाल आसा त्या महादाराचे दावेवटेन एक ल्हान देवूळ आसून तातूंत मूळ पुरूस कौशिक गोत्री लोमशमीची पाशाणी मूर्त स्थापन केल्ली आसा.
श्री शांतादुर्गा देवस्थान- नानोडें
बदलगोंयच्या नानोडें वाठारांत आशिल्लें म्हत्वाचें देवस्थान. हें देवस्थान मुळचें बारदेसांतल्या कळंगूट ह्या गांवांत आशिल्लें. पूण पुर्तुगेजांच्या काळांत १५७७ वर्सा बाटाबाटी वेळार श्री देवी महामाया कळंगुटकरीण हिका नानोडें गांवांत हाडली. हें मूळ देवस्थान कळंगूट हांगा रोयणीच्या रुपांत आशिल्लें. हें देवस्थान उध्वस्थ जावंचे चार दीस आदीं देवस्थानाचो मूळ पुजारी भिकूभट भस्कुरे हाका साक्षात्कार जालो. बाटाबाटीक लागून ती ह्या गांवाक विटल्या तेन्ना ती सांगता थंय तिका व्हर. तिणें सांगले ते प्रमाण भिकूभट नानोडया वचून स्थानीक जालो. श्री शांतादुर्गा महामाया कळंगुटकरीण ह्या दैवताभायर हांगा बारा आनुषांगीक दैवतांचो आस्पाव आसा.
श्री शांतादुर्गा महामाया हें मुखेल दैवत रोयणीच्या रुपांत आसा. ह्या देवळाचो कारभार महाजन मंडळ पळेता. हातूंत अगसारी नाईक, देसाई गाड, शेटये, सावंत, पोरोब, नाईक ह्या स वांगड्यांचो आस्पाव जाता.ह्या देशांत शिबिकोत्सव, जागर, नवरात्र, दसरो, कोजागिरी, श्रीलक्ष्मीनारायणाची जात्रा, कालो, मान्नी पुनव, शिगमो, संवत्सर प्रतिपदा, आदी उत्सव आनी देवकृत्यां जातात.
श्री शांतादुर्गा कुंभारजुंवेकरीण-माशेल
बदलगोंयच्या फोंडें तालुक्यांतल्या माशेल वाठारांत आशिल्लें नामनेचें देवस्थान. तिका पुर्विल्ल्या काळांत ही सांतेरी ह्या नांवान वळखताले. पूण सद्या श्री शांतादुर्गा कुंभारजुंवेकरीण ह्याच नांवान तिका वळखतात. तिचें मूळ स्थान खोर्ली गांवच्या मादगादे वाड्यार आशिल्लें. पूम इ.स. १५४० वर्सा आदीं जेन्ना तिसवाडी वा गोंय जुंव्यावयली देवळां पुर्तगेजांनी उध्वस्त करपाक सुरवात केली तेन्ना श्री पांडु नायक वडिये ह्या मुळच्या कुंभारजुंवेच्या मनशान श्री सांतेरी देवीची मूर्त लिपोवन हाडून आपल्या घरच्या देवाऱ्यांत दवरली.तो जरी कुंभारजुंवे वाठारांत रावतालो तरी ताचो वेपार-धंदो मादगादे हांगा श्री सांतेरी देवळा लागसार आशिल्लो आनी ताची देवाचेर खर श्रध्दा आशिल्ली. फुडें बाटाबाटीच्या वेळार प्रसंगावधान राखून ताणें कुभारजुंवे हांगा स्थापन केल्ल्या श्री सांतेरी देवीचें सोळाव्या शतमानांतूच फोंडें म्हालाच्या वरगांव गांवांत माशेल वाड्यार स्थलांतर केलें. उपरांत हांगा कुभारजुंवेच्या सगळ्या रहिवाशांनी मेळून स्वखर्चान देवूळ बांदून तातूंत श्री सांतेरी देवीची प्रतिश्ठापना केली.
श्री देवी सांतेरी- श्री शांतादुर्गा कुंभारजुंवेकरीण ही सगळ्या कुंभारजुंवे ग्रामवासीयांची ग्राम देवता आसून तिचो सगळ्यांत व्हड आनी म्हत्वाचो उत्सव म्हळ्यार हे देवीची पालखी माशेलांतल्यान दर वर्सां कुंभारजुंव्यां, आपल्या मूळ गांवांत येता आनी थंयच्या ग्रामवासी हिंदू लोकांच्या घरांत मिरवणुकीन थंयच्या लोकांकडल्यान पुजा अर्चा स्विकारता. उपरांत परत आपले सुवातेर वता. हो काळ फाल्गून म्हयन्याचे निमाणे आनी चैत्र म्हयन्याचे सुरवेचे दीस संप्रोक्षण विधी जातकूच चैत्र शुक्ल पंचमीच्या उत्सवाचो कार्यकम्र मनयतात.
श्री क्षेत्र माशेल हांगा मुखेल देवळांत मुख्यासनार श्री शांतादुर्गा कुंभारजुंवेकरीण, गर्भकुडी भायर दाराचे उजवेवटेन एका चौकांत लिंगरुपी श्री ग्रामपुरूस,देवळाचे उजवेवटेन वेगळ्या रदेवळांत श्री रवळनाथ, कुंभारजुंवें गांवांत 'गांवांत' नांवाच्या वाड्यार रामायसती नांवान वलखुपांत येवपी दोन मूर्ती आसात. ह्या देवळाचे दावे वटेन ल्हानशा देवळांत 'गाडवंस'नांवाचें दैवत आसा. हीं सगळीं श्री शांतादर्गा कुंभारजुंवेकरीण देवीचीं सहपरिवार दैवता आसात.
श्री शांतादुर्गा देवीचो पालखी पत्सव वा शिबिकोत्सव दर म्हयन्याच्या शुक्ल ५ मी.तशेंच वद्य ५ मी. दिसा अशे दोन खेपो नेमान जाता. ते भायर हेर सगळ्यो सण परबो ह्या देवळांत मनयतात.
-कों.वि.सं.मं.[2]