शिगमो

गोंयची वळख सगळ्या संसारांत आसा.ती एक वेगळी संस्कृती आशिल्लें राज्य म्हणून.पुर्तुगेज राज्यवटींत आपली एक वेगळी वळख ह्या वाठाराक करून दिवची म्हण कितलेशेच यत्न केले,पूण तें यसस्वी जावंक पावले ना. गोंयचे संस्कृतीन आपलें अस्तित्व तिगयलें.पोर्तुगेजा प्रमाणेच महाराष्ट्र आनी कर्नाटकाचेर राज्य करपी राज्यांनी राज्य केलें, पूण ते गोंयची संस्कृती पुराय बदलपाक शकलें ना. गोंयची संस्कृती म्हणल्यार पुरातन काळा सावन चलत आयिल्लो शिगमो आनी धालो मांडांची संस्कृती म्हणल्यार फट थारचें ना.

सैमांतले प्रकृती पुरूश हांचे नातें गोंयचे संस्कृतींत दिश्टी पडटा. दादल्यांचो शिगमो आनी बायलांचो धालो, लोकजागरणाचें हो वेगळेपणान नटिल्लो उत्सव आसा.लोकात्सवांत तांची सुवात वयल्या पांवड्यार आसा.

शिगम्यांत दादले आपल्या कश्टाच्या जिवितांत मेकळो वेळ एकठांय येवन घालोवपाचो यत्न करतात.देवस्थानाचो चाळो थारचो,तांचोय भोवमान जावचो म्हण देवत्वाक वांगडा घेवन ह्या शिगम्यारूपी लोकोत्सवांत, गीत, नाच, वाद्य हांचो मेळ घडोवन हाडून कश्टपद जिणेंत थोडी थंडाय मेळची म्हण लोक हो उत्सव मनयतात.

धालांमांडार बायलां आपल्या मुखेलपणा खाला नाच, गितांचो उत्सव मनयतात. प्रकृतीक होरावणी घालपी हो उत्सव तिचें मूळ तत्व मानपी हो उत्सव बायलांच एकठांय येवन मनयतात. वर्सुकी चाळो थारावपाच्या उद्देशान बायलांनी घडोवन हाडिल्लो हो उत्सव देवस्थानाचो एक भाग थारता. शिगमो आनी धालो सैमाचे नदरेक पडनासतना चाळ्याक थारपाचें काम करून, पृथ्वीक नमन घडोवन हाडपी उत्सव मुळांत गोंयची मूळ देवता सांतेरीकूय अर्पिल्लो आसता.

गोंयच्या कांय सुवातांनी हो उत्सव बाकिच्या वा हेर ग्रामदेवतेच्या देवळांत घडोवन हाडटा. खरें म्हणल्यार तांकां तसो अर्थच उरना, कारण तो उत्सव मूळ मायेचो, सांतेरीचो आसता. ग्रामदेवता ह्यो ह्या थळांत सासांतेरी देवीच्या शब्दान बसयिल्ल्यो आसता. मूळ गांवकारांच्या शब्दांत हो सांतेरीचो शब्द ग्रामदेवतेच्या वांगडयांनी वा म्हाजनांनी मेळयिल्लो आसता. तो शब्द एक तर उपकाराच्या रूपान तो घेतिल्लो आसता ना जाल्यार फटोवन घेतिल्लो आसता.

सांतेरी ही मुळांत पृथ्वीचोच भाग. तिचेंच तें एक रूप. प्रकृती रूपान सैमीक नवनिर्मितीचें कार्य करपी ही पृथ्वी तीच ही सांतेरी रूपी देवी. तिचें स्थान, तिचो मान हो गोंयांत कोणूच न्हयकारूंक शकना.

लोकदेवता म्हण नामना मेळयिल्ली ही सांतेरी लोकस्वातंत्र्याचो, लोकभावनांचो आदर करता. तिचे सुवातेर जावपी उत्सव हो लोक स्वातंत्र्याचो दर्शक आसा. शिगम्याच्या उत्सवांत हें सगळें दिश्टी पडटा.

गांवचे रिती रिवाज, सण, उत्सव हाचेविशी गांवचे देवळांत, , चौखाम्यांत हें सगळें थारता. ताका गांवपण म्हणतात. देवळात जावपी गांवपणात विचार मांडटना मर्यादा आसतात. देवळांत वायट शब्द वापरुक मेळनात. देवळांत कांय थारावीक लोक आपले विचार बाकीच्याचेर लादतात. कारण तांणी चूक केली तरी मेकळ्यापणान दाखोवंक मेळना. देवाचो हो अपमान थारता. मांडार मात बंधना आसली तरी सगळ्यांक स्वातंत्र्य आसता. ताचो फायदो म्हळ्यार देवळांत तोंड ना उघडपी मनीस मांडार उलयता. तांच्या विचारांक हेरांचीय साथ मेळता.

शिगम्यावेळार दर एका मनशाक स्वतंत्र मेळिल्लें आसता. शिगमो म्हळ्यार काम करपी लोकांनी मनयिल्लो उत्सव. भात शेतीची लागवड जावन भात घरांत पावतकीच मनीस खोशी जाता. तो मनीस काम करून थकिल्लो आसता. दमू भागून काम करपी मनीस उर्बेभरीत जावपाखातीर हो उत्सव मनयता. वसंतऋतूंत झाडां पेडां नवी आंकरी फुटता. फुलाच्या रुपात झाडांचेर रगांची उधळण दिसून येता. निसर्गाची ही रंगाची रंगपंचमी सुरुवात जायत आसताना मनीस होळी पुनवेक सावन रंगपंचमी सुरुवात करतात. तिका गोयांत ‘धुळवड’ म्हणतात. धुळवड म्हळ्यार मनशांनी एकामेकांचे आंग धुल्लान माखून (रंगयन) घेवपाचो हो दीस. देवळाच्या मळार उत्सव मूर्ती वा कळसाचेच सुरवेक रंग म्हणून पयलीं धुल्ल उडोवपाची रीत आसूं येता. तातूंत बदल जावन आता रंगाची उधळण जाता. देवाचेर रंग उडोवन मनीसूय एका मेकांक रंग फासतात. रंगाची उधळण करीत असताना मनीस आपलें खाशेंलेपण, मोठेपण सगळें विसरता. ल्हान- मोठे, गरीब- गिरेस्त, उच्च- नीच, जात -धर्म हे विसरता. रंगपंचमी, मनशां मदलें सगळे भेदभाव विसरपाक लायता. सगळ्यांक एकाच पावंड्यार हाडून एकता साधपी हो खीण भोव मोलाचो आसा.

सगळ्या भारतात रंगपंचमी मनयतना गोयांत धूळवड जाता. नांवां वेगळी पूण उत्सव एकूच. गोंयची धूळवड ही हे परंपरेचे मूळ आसा हे मात कोणूच न्हयकारूंक शकना.

मनीस सातेरीचेर धुल्ल उडोवन तिचे मूळ पृथ्वीकडेन एकरूप करपाचो यत्न करत आशिल्ल्याचें दिश्टी पडता. देवीक पृथ्वीकडेन एकरूप करपाचो यत्न करीत आसताना मनीसूय हे मातयेकडे एकरूप जावपाचो यत्न करता, हे विशेश.

होळी पुनवेक आंब्याचे ना जाल्यार दुसऱ्या कसल्या झाडाक मारून होळी म्हण पुजतात. गोंयात हे होळयेक वेगळी उमेद दिसून येता. होळी म्हणजे थारायिल्ल्याच झाडाची गांवकार पूजा करतात. माना प्रमाण तिचेर कोयत्याचो घाव घालून ती पाडतात आनी सगळे ल्हान- मोठे लोक एकठांय येवन ती होळी झुजयतात. झुजप म्हणल्यार मनशाचो एक गट ती फुडें व्हरपाक करता तर दुसरो गट ती फाटी धुकलतात. धोल, ताशे, कांसाळेंच्या तालार हें चलता. जाच्या आंगात शक्ती ना तो मनीस लेगीत धा हत्तींचे बळगें मेळिल्यासारको ते होळयेक हात घालता.

होळी देवळामुखार वा थारावीक सुवातेर पावतकीच, तिच्या सरभोंवतणे तण बांदताले आनी मागीर तिका मुळाक उजो लायतालें. हें सगळें करपा फाटलो उद्देश म्हणल्यार वायट विचार, वायट प्रवृत्ती ना जावन बरें विचार गावांत वाडीक लागून गांव येसाक पावचो.

शिगमो म्हणल्यार नृत्य, नाट्य, गीत गायन, वाद्याचो मेळ आशिल्लो उत्सव. हया उत्सवा वेळार सगळ्यांक कितेंय करपाची मेकळीक आसता. नुस्तें खावन मनीस देवळांत वचना. सोरो पिवन तर नाच ना. पूण सोरो पिवन, नुस्तें खावन सगळेकडेन खोश खोशी जावन नाचपाखातीर उमेद भागोवन घेवपा खातीर शिगम्यांत खूब मेकळीक आसता.

केन्नाय सोरो ना पियेवपी मनीस शिगम्यांत सोरो पियेता. घरचो मनीस ताका आडमेळें हाडिना. ताका स्वातंत्र्य दिता. सोऱ्यानेटार शिगम्यांत जावपी झगड्यांत पोलीसूय मानून घेनाशिल्लें. सोरो पिवन अपशब्द वा वायट शब्द वापरपाक पुराय मेकळीक आशिल्ली. त्या कारणाक लागून मनशाच्या मनांत एकामेका विरोधात खदखदत आशिल्लो राग भायर सरतालो आनी तो मनीस परत मेकळो जातालो. झगडी जालीं तरी ती कांय खिणांपुरती मर्यादीत आसलीं. अधिकार, मानाखातीर जावपी झगडीं, वर्सान वर्सां चालू आसतात.

घोडेमोडणी, फुलां नाचप, धोंड, करवली, चोर, रोमट, राधानाच, तालगडी, मोरुलो, गडे होमखाण, धुळवड, हे शिगम्यातलें वेगवेगळे उत्सव.

घोडे मोडणी उत्सव दिवचल आनी सत्तरी वाठारांत चड प्रमाणांत जाता. ताका इतिहासाची फांटभूंय आसा. मराठा समाज आनी ताच्या वांगडा गोंयात आयिल्ल्या समाजाक थळावे समाज, सतरकार, जल्मी, गावडे, कुणबी, हरिजन, हांका हारोवन तांचेर राज्य केलें. त्या समाजाक आपल्या हातासकयल दवरिल्लें. झुजाचो वा लढायेचो प्रसंग मनाफुडें हाडपी ही घोडे मोडणी पळोवन पळोवप्यांच्या आंगातले रगत शिरशिरता. हो हो ह्या, हा हा हा हैया, वा हैया हो हो हो – दिय्या हो हो हो म्हणत धोल ताशे कांसाळाच्या आवाजात सगळो वांठार गाजता.

रोमटांच्या वेळार धोल, ताशे वाजयत देवांचे अब्दागीर आनी छत्ती गांवच्या दर एका घरामुखार घेवन येतात. त्या वेळार राधानाच, मोरूलो, तालगडी हे सारखे नाच प्रकार सादर करतात. कांय पौराणिक दृश्यांत वेगवेगळे भेसांत सादर करतात. त्यावेळार लोक समय पेठोवन/ दिवली पेठवन नाल्लाची तळी दवरतात. दारार आयिल्ल्या दर एकल्याचे थंड उदक, सरबत, केळी, द्राक्षां, काळींग दिवन येवकार दितात.

धोंड म्हळ्यार गांवचे मानकरी, अनवाळी रावतात. तांची देवळांत पुजा करून सगळ्या घरात तांका व्हरतात. थंय तांचे पाय धूवन पुजा करतात. करवली होवूय तसोच प्रकार. दोन ल्हान भुरग्यांक बायलांसारखें न्हेसयतात आनी मागीर तांका सगळ्या घरांनी भोंवडयतात. त्यावेळार वेगवेगळे कथानक आशिल्ल्यो सखारती म्हणतात. पयलीं भुरगेपणांत लग्न जायत आशिल्ल्या कारणान सदांच खांदार घेवन गावांत भोंवडयताले म्हण आतांय करवली खांद्यार घेवन भोंवतात. दर एकल्याच्या घरांत करवलिची पुजा करून हूट भरतात आनी आशिर्वाद दितात.

चोरउत्सवांत तर एक वेगळोच दृश्य आसता. त्यावेळार चोर जाल्ल्या भुरग्यांक वा मनशांक मेकळें सोडतात. ते सगळें जाण कसलींय बंधना घेनासताना भोंवतात. कितेंय मेळत तें घेवन वतात. तांणी कितेंय घेवन गेल्यार लोक कांयच म्हणनासले.

दिवचल म्हालांत गडे उत्सव कितल्याश्याच गावांनी जातात. हे वेळार गडे मसंडेत वतात आनी देवचाराक साथ करतात. मसंडेत जें कितें मेळता ते घेवन ते होळयेकडेन येतात. आनीक परत ते सुवातेर व्हरून पावयतात.

शिगम्यावेळार दिवचल म्हालांत होमखण जाता. त्यावेळार शुद्दकार अनवाळें अशें कांयच आसना. शिरगांवच्या जात्रेचो होमखण गोंयात सगळ्याक खबर आसा. धोंडानी पवित्र रावन तातूंतल्यान वचपाक जाय. कितेंय चूक घडल्यार तांका होमखणातल्यान वचपाक बादिकार जाता अशें म्हणतात. तशें हांगा घडना. सोरो पियेवन, चिकन नुस्तें खावन देवाचे तळयेर भायर ना जाल्यार न्हंयत न्हावन मनीस होमखणातल्यान वता. हें सगळें दिव्य ते सातेरी देवीच्या आशिर्वादान करता. तीच सगळ्याक उज्यातल्यान साल्वार करता अशें मानता.

गांवांत शिगम्याची सांगता धुळवड करप आसता. ती केल्या उपरांत देवीचो कळस सगळ्याकडेन भोंवडायतात. त्यावेळार कळसाची पुजा करतात आनी सगळ्याक न्हावन (तीर्थ) दितात. निमाणे नाचयत, वाजयत, गाजयत कळस परत देवळात घेवन येता.

सातेरीकडेन जावपी आनी ग्रामदेवतेकडेन जावपी उत्सवांनी जो फरक आसता तो म्हटल्यार उर्भेभरीत जावन धोल ताश्यांच्या गजरात फकत सातेरीकडेनूच उत्सव करतात. ग्रामदेवतेकडेन शास्त्रोक्त पद्धतीन भटाचें हाजेरेंत कार्य करतात. पूजाय भटूच करता. सगळें शिस्तबद्द आनी मर्यादेन घडता. सातेरीकडेन पुजा गांवकार करतात. थंय भटाक व्हडलें स्थान ना. सातेरीकडलो उत्सव हो मेकळेपणाचो उत्सव. कसलेंच दडपण हांगा दिश्टी पडना. शास्त्रापरस रुडीचार परंपरा श्रेश्ठ हें हांगा दिसून येता. ऊत्सवात जात धर्म, वर्णभेद दिश्टी पडना. सगळें एकठांय येवन ऊत्सव मनयतात.

सातेरीच्या नावान तिचे सुवातेर जावपी हो उत्सव सगळ्या देशांतल्या उत्सवांपरस वेगळो आसा. ताचें हें खाशेलेंपण सदांच उठून दिसता. सगळ्यांमदी एकचार घडोवन हाडपी आनी मेकळेकायेचो वालोर वाडोवपी हो उत्सव दिसान दीस हाचेपरस व्हडा उमेदीन सगळ्यांक वांगडा घेवन मनोवया अशी अपेक्षा बाळगुया.