शिरगांवची जात्रा

शिरगांवची जात्रा गोंयची एक फामाद जात्रा. पणजीसावन 30 किलोमीटर अंतराचेर शिरगांव हांगा लयराय देवतेचें स्थान आसा. सात भयणीपैकी आशिल्ली ही देवता कलश रुपात आसा. दरवर्सा शुद्ध पंचमीक हांगा पारंपारीक जात्रा जाता. पुराय गोंयातल्यान वेगवेगळ्या जातीजमातीचे लोक ह्या जात्रेक सहभागी जातात.[1]

शिरगांवच्या जात्रेच्या खाशेलपण बदल

धोण बदल

ह्या जात्रेक विधीवत भाग घेवप्यांक धोण अशें म्हणटात. देवीचो धोण दोन कारणाक लागून जाता. एक परंपरेन. अशी खूब कमी घराणी आसात, जाणी हे व्रत घेवपाकच जाय असो दंड आसता. दुसरे नवसाक लागून. अमके काम जावचे म्हूण हो धोण जावपाचो हो नवस करतात. ह्या धोणान जात्रेपयली पांच दीस व्रतस्त रावचे आसता. म्हळ्यार दुसऱ्याच्या हातचे खावप ना, न्हाल्याशिवाय तोंडांत उदक लेगीत घेवपाचे ना, घाणीत पाय पडचो न्ही म्हूण पायात सदांच व्हाण घालची आसता, खंयच्याच मोनजातीची हत्त्या करप ना, सोरो पिवप ना, मांस खावप ना. तशेच फकत शेंदरेर न्हिदप. चडशे फावट सगळे धोण एकठांय देवळांत रावतात. तांचो पारंपारीक पोशाख म्हळ्यार घट्ट न्हेशिल्ले धोतर, बनयान आमी एक पंचो, खांदार तुवालो. ह्या प्रत्येक धोणाकडेन देवीचे प्रतीक अशी वेताची बडी आसता. एकमेकांक फेरे घालून एकठांय केल्ल्या आनी एकाबाजूक गोल भोवंडायल्ल्या बडयेक सुताचे गोंडे बांदिल्ले आसतात. ही बडी जमनीचेर दवरपाची ना. बायलांचो स्पर्श ना. भायर आशिल्ले बायलेची नजर पडप ना. अश्या तरेन ही बडी हातांत घेवन तो जात्रेक वता त्या वेळार ताच्या गळ्यात मोगऱ्याच्या कळ्यांचीं माळ आसता. गांवांगांवांतल्यान अशे धोण जात्रे दिसा शिरगावां येतात, आज हांचो आकडो दोन हजारां वयर गेला.

होमखण बदल

शिरगांव ह्या गांवातल्या एका वडाच्या कुशीक मोकळ्या जागेर गुडी पाडव्या दिसा थंयचे गांवकार, घाडी, आदी मंडळी देवीक गाराणे आनी हेर विधी करून सुक्या लाकडांचो एक भोरो उडयतात. कुशीक खूब लाकडां हाडून दवरिल्ली आसतात आनी प्रत्येक दिसा थारावीक व्यक्तीन थंयची लाकडां थोडीथोडी त्या जाग्यार उडोवपाची आसता. सुमार पन्नास चौरस फूट परिघात पंचवीस फूट उंचीचो असो लाकडाचो दोंगोर तयार करतात. जात्रेच्या राती देड-दोन च्या सुमाराक देवीची पालकी थंयच्यान वतना मुखेल गावकार एक पेटपी फुलबाजी पयसल्यान थंय उडयता. ती लाकडां पेट्टांत आनी सकाळ जात म्हणसर तांचे रसरसीत इंगळे तयार जातात. हो उजो आसलो तरी शेजारच्या वडाच्या पानांक ताची झळ पावना हे प्रत्यक्ष दिसता. जात्रेच्या आदी वेगवेगळ्या पांच देवांचो मानसम्मान आना हेर विधी गांवांत जातात. जात्रे दिसा देवाच्या प्रतिकात आशिल्ल्या कलशातले तीर्थ काडून ते विधीवप गांवात वाडटात आनी शेजारच्या तळ्यातलें तीन पोशेंभर उदक आनी मोगरीचो एक कळो त्या कलशात दवरतात. दुसरे दिसा पुराय फुलिल्ली अशी ताजो टवटवीक कळो तीर्थ काडटाना मेळटा अशे म्हणटात. त्या कलशांत उदक भरून ताचेर आंब्याचो ताळो आनी नाल्ल दवरतात. पुराय विधीच्या वेळार विशिश्ट संगीत वाजत आसता. तो कलश मुखेल पुजारी जाका “मोड” म्हणटात – तो तकलेर घेता, ताच्या आगांत अवसर येता. मागीर हेर विधी येतात. देवीच्या मूळ जाग्यार वचप, हेर मानपान बी चालूच आसतात. लयरायचे हेर भक्त जंय जंय आसात थंयच्यान गांवकार व्हटी आनी हेर भेटवस्तू घेवन लयरायकडेन येतात. कांयजाण वाजत गाजत येतात आनी त्यो भेटवस्तू थंय अर्पण करतात. हेर गांवच्या गांवकर-यांक देवीचेर तांदूळ “शेंस” फकत त्या वेळार मारपाचो मान आसता. देवीचे धोण जावन थंय आयिल्ल्यांक दिक्षा दिवपाची एक खास विधी जाता. आनी तांको अधिकृत धोण मानतात. सगळ्या धोणांक थंय लागीच आशिल्ल्या देवीच्या मूळ जाग्यार वचून येवपाकच जाय. पुराय जात्रेच्या कार्यावळीखातीर वेगवेगळ्या प्रसंगाखातीर वाजपी वाजोवप पद्धती भिन्न आसता. ताकालागून वाजप आयकूनच खंयचो प्रसंग चल्ला हे लोकांक समजता. सांजवेळार सगळे धोण देवळांत येतात आनी वाजप वांगडा नाचप देवळाक पाच प्रदक्षीणा मारतात. त्या वेळार हातांतल्यो वेताच्यो बडयो वयर वयर करतात आनी तोंडान कु....यकुई..... असो विशिश्ट आवाज काडटात. ते पयली त्या धोंडान देवीच्या तळीत न्हाल्ले आसता.

ह्यो सगळ्यो विधी जातकच तो कलश, म्हणजेच देवीक घेतिल्लो मोड होमखणाकडेन वचपाक भायर सरता.फटोवन हाडून दवरिल्लो एक देवचार वाटेतल्या सांकवाचेर एका झाडावेल्यान द्वीची वाट आडयता. ताका तांबड्या रंगाची फुलांची माळ पयस उडयता आनी देवी उलटे-सुलटे फेरे घेवन देवचाराक चुकोवन थंयच्यान फुडे वता. ह्यावेळार सगळे धोण तोंडान ध्वनी काडीत विशिश्ट वादनात होमखंडाकडेन वतात. एकूण जात्रेतल् देवीची वेगवेगळी कामां करप्यांक "चौगुलें" अशे म्हणटात. हांचो आकडो बावीस आसता आनी हे धोण गांवक-यामदल्यान वर्सान वर्स वेचून काडटात. ताणी चैत्र एकादस पासून वासाक शु. नवमी मेरेन म्हणजे जात्रेची पुराय कार्यावळ पुराय जायसर दोणाप्रमाण व्रतस्त रावपाचे आसता. पाणी पिवपाचे जाल्यार ओल्या आंगान पिवपाचे आनी परत न्हावपाचे. तांचे वांगडा 'घाटवळ' हो परंपरागत आनी एक 'पाळणी' ही एका थारावीक कुटुंबातली मनश्यां आसतात. शिवाय मानाचे गांवकार मंडळीय तातूंत आसतात. पयलो मान हो ह्या गावक-यांचो आसता.

हातुंतले मुखेल चौगुले देवीचो कलश उखलून मोडाच्या तकलेर दवरता आनी भायर घाडी सगळ्या देवदेतांची नांवां घेवन पारंपारीक पद्दतीन गाराणे घालता. मोडाच्या आंगात येता आनी ती मिरवणूक होमकंडा कडेन पावता. थंय लाकडां पेटून तांचे कोळशे जाल्ले आसतात. त्या वेळार तो कलश पिटकोळाची फुलां आनी मोग-याच्या कळ्यांनीच फकत शृंगारुंक जाय. सकाळी पातोडेर हो सगळो लोक थंय पावतात त्या वेळार कळसावयले फूल त्या उज्यात उडयतात. हे फूल जळना, अशी समजूत आसा. थंयच्या देवचाराचे मानपान करतात. फाटल्यान धोल, ताशे हांच्या विशिश्ट लयेत व्रतस्त धोण एका फाटल्यान एक अशे त्या जळट्या इंगळ्या वेल्यान चलत वतात. निमणो देवीचो कळस घेतिल्लो मोड उज्यातल्यान वता. परत देवी देवळांत येता. धोणांच्यो हेर विधी जाता आनी जी मुखेल जात्रा आसता ती सोपता. देवाचो प्रसाद घेवन धोण आपआपल्या घरां परततात. हाका कौल म्हणटात आनी तो मोडाकटल्यानूच घोवचो आसता. हो कौल शेजारच्या रवळनाथाच्या देवळांत जाता. तेपयली थंय लेगीत धर्मीक विधी आसात. थंयच्यान कळस सातेरीच्या देवळांत येता आनी परंपरेच्या वाटेतल्यानूच "मानसे वाडा" ह्या महार वाड्यार वता. थंय कोल घेवपाचो पयलो मान गांवच्या म्हाराचो आसा. उपरांत गावातल्या प्रत्येकाच्या घरांनी वचून गावक-यांक कौल दिता. हो कळस आनी वांगडचे मानकरी वाजपावांगडा चलत आसतात. पांच दीस हे भ्रमण चालूच आसता. निमण्या दिसा कळस परत देवळांत येता. आनी धार्मीक विधी जावन तो मूळ जाग्यार दवरतात. जात्रा सोपता.

ह्या जात्रेची जावपी सगळी विधींची सविस्तर नोंद करप कठीण आसा. शिवाय ह्यो विधी पळोवपाक गेल्यार सारक्योच आसतात. कांय जाग्यार एका विशिश्ट कारणाक लागून निर्माण जाल्ल्यो परंपरा दिसतात. ताचे फाटल्यान कांय आख्यायिका, कथा, दंतकथा आसात. पूण सर्वसामान्यान तांचे स्वरूप भायल्यान सारकेच आसा. वाजप पद्दती मात प्रत्येक विधीच्या वेळार भिन्न आसात.

अशा प्रकारची एक जात्रा, जातूंत इंगळ्यातल्यान चलत वचप आसता, अशी चैत्र निमणी कुडणे-नावेली ह्या दिवचले तालुक्याच्या गावांत जाता. थंय पारंपारीक धोण नात. मात गांवांतल्या लोकांचो सहभाग आसता. ही जात्रा जाल्या उपरांत तिचोच एक भाग म्हळ्यार कौल दिवपाची प्रथा. जात्रेच्या दुसरे दिसापासून पांच दीस मेरेन देवीचो कौल दितात. ह्या कौलांत वेगवेगळ्या शारातल्यान, गांवांतल्यान लोक येतात.

संदर्भ बदल

  1. लोकसरीता: गोमन्तकीय जनजीवनाचा समग्र अभ्यास. बरोवपी: विनायक विष्णू खेडेकर, उजवाडावपी: कला अकादमी- गोवा.
"https://gom.wikipedia.org/w/index.php?title=शिरगांवची_जात्रा&oldid=202940" चे कडल्यान परतून मेळयलें