शिव
देवनागरी
|
|
शिव ब्रम्हा-विष्णु-महेश ह्या त्रिमूर्तींतलो एक देव. तो प्रलयकाली सैमाचो संहारक आनी तमोगुणी आसा. कैलासाचेर तो रावता. पार्वती ही ताची बायल, गजानन आनी षडानन हे ताचे पूत. तशेंच भैरवादी गण हे ताचे सेवक आनी नंदी हें ताचें वाहन. मंगलमय, कल्याणस्वरूप सदाशिव तत्त्व म्हणजेच शिव. ताकाच परमात्मो वा आदिशिव अशेंय म्हणटात. वश् ह्या धातूपसून वर्णव्यत्याकान शिव हें उतर तयार जालां. वश् ह्या धातुचो एक अर्थ उजवाडप असो आसा. ताचे वयल्यान जो उजवाडान तो शिव. शिव हो आपूण सिध्द स्वयंप्रकाशी आसा. तो आपूण उजवाडीत रावन विश्र्वाकय उजवाडीत करता.[1]
रुद्र
बदलशिव हो अखिल भारतांत सगळ्या जातीजमातींनी पूज्य असो महादेव आसा. ताचें क्षेत्रूय खूब व्यापक आसा. वैदिकांचो रूद्र, द्रविडांचो शिव आनी जायत्या जातीजमातींनी ताचेभशेन दिसपी देव हांचो गुणकर्म समन्वय जावन आयचो पुराणीक शिव आकाराक आयला. वैदिक आर्यांक शिव खबर नाशिल्लो. पूण रुद्राक ते मानताले. ऋग्वेदांत रुद्र ही मध्यम दर्ज्याची देवता आशिल्ली. ताच्या वांट्याक फकत तीन पुराय सुक्तां आयिल्लीं आसात. ताचो रंग भुरो, गोरो वा भांगरान माखिल्लो मानला. धोणू- बाण हें ताचें खाशेलें शस्त्र. ताचे बाण पशू आनी मनशाकय संहारक थारतात. तो जटाधारी आसा. ताच्या साद्या रुपांत तो व्हड वैज आसून ताचेकडेन जायतीं वखदां आसात. वेदांतलें ताचें आनीक एक म्हत्वाचें विशेशण म्हणजे वृषभ. हें उतर वृष् धातूवयल्यान तयार जालां. वृष्टी करपी चडांत चड प्रजननशक्त आशिल्लो अशे ताचे दोन अर्थ जातात. अथर्ववेदांत रुद्राचें पुरूस रूप ऋग्वेदापरस चड अथर्ववेदांत ते ताचे अनुचर(नोकर) जाल्यात पूण अथर्ववेदांतली रुद्राची विकासप्रक्रिया मात ल्हव ल्हव वाडत गेली. तिच्यांतल्यानच शेमटाक पुराणीक शिवाचें स्वरूप पुरायपणान विकसित जालें. ह्या विकासांत वैदिक रुद्रान जायत्या गौण वा जातीय देवतांक आपल्यांत आस्पावन घेतले. अथर्ववेदांत भव आनी शर्व अशो दोन देवता दिसतात. तांचें व्यक्तित्व स्पश्ट नासलें तरी त्यो स्वतंत्र देवता आशिल्ल्यो. पूण अथर्ववेदांतूच ताचें रुद्राकडेन तादात्म्य जालें आनी भव आनी शर्व हीं रुद्राचींच नांवां जालीं. खंयच्या तरी व्हडल्या देवान कांय ल्हान देव आत्मसात करून घेवप ही गजाल दैवतशास्त्राच्या इतिहासांत जायत्या फावटी दिसता. जगांतल्या सगळ्या दैवतकथांतूय अशो जायत्यो देखी आसात. वैदिक देवूय अशाच जायत्या ल्हान देवतांक आत्मसात करून वाडला. पशुपती हें रुद्राचें आनीक एक विशेशण. तेंच फुडें शिवाकय लागू जालां.[2]
उपनिषदग्रंथांत रूद्र-शिव हो दार्शनिक विचारधारेच्या संपर्कांत आयलो आनी रुद्राच्या पुर्विल्ल्या स्वरुपांत जायते बदल जाले. उपनिषत्कालांत भक्ती ह्या स्वतंत्र मोक्षसाधनेचो प्रसार जालो आनी विष्णु आनी शिव हे ह्या भक्तिवादाचे मुखेल आराध्य देव जाले. देवाचेर व्हड निश्ठा आनी देवाचे कृपेन मोक्षप्राप्ती हे भक्तिवादाचे मूळ सिध्दान्त आशिल्ले. तांच्या प्रभावाक लागून रुद्राच्या स्वरुपांतलो पुर्विल्लो भंयाचो अंश ना जालो आनी त्या जाग्यार ताचें सौम्य, प्रसन्न आनी दयावंत रूप फुडें आयलें. उपनिषत्कालांत रूद्र हो खऱ्या अर्थान शिव (कल्याण- मंगलप्रद) जालो.
रामायणांत रुद्राचें हें शिवरूप चड घट्ट आनी सगळ्यांक मान्य अशें जालें. दार्शनिक (दाखोवपाचें) आनी दुसरें लोकप्रचलित अशें उभयविध रूप नदरेन पडटा. श्र्वेताश्र्वर उपनिशदांत शिवाच्या दार्शनिक स्वरुपाची अभिव्यक्ती जाली तिची महाभारतांत परिपूर्णता जाली. शिवाच्या ह्या तात्त्विक स्वरुपा वांगडाच महाभारतांत तांचो सांख्य दर्शनाकडेन संबंद दाखयल्लो आसा. शिव हो आपूण सांख्य आसा. तो आपुणूच आपल्या जाग्यार सांख्यदर्शन जाणता.जाग्यार सांख्यदर्शन जाणता. जे लोक सांख्य सिध्दान्तांचे चड ज्ञानी आसात ते शिवाची प्राप्ती करून मोक्ष मेळयतात अशें महाभारतांत म्हळां.
शिवकथा
बदलपुराणांत जायत्यो शिवकथा आसात. तातुंतल्यो कांय कथा अशो आसात-[3]
त्रिपुरदाह
बदलतारकासुराक तीन पूत आशिल्ले. तांणी ब्रम्हदेवाकडच्यान वर मेळोवन तीन अंत्राळी नगरां मेळयलीं. थंय बसून ते तीनूय लोकांक त्रास करपाक लागले. ते तीनूय राक्षस शिवभक्त आशिल्ले. तांणी एक बरी गजाल केल्ली ती म्हणजे सदाचारी आनी वेदोनारायण अशे ब्राम्हण हाडून तांणी तांकां त्या पुरांत दवरिल्ले. त्या ब्राम्हणांचो पुण्यसंचय त्या राक्षासांक बऱ्याक पडटालो म्हणून तांचें बळगें चड वाडिल्लें. ह्या राक्षसांनी स्वर्ग मेळयलो आनी देवांचें स्थान भश्टलें. ते आपलें गाराणें घेवन पयलीं विष्णुकडेन गेले आनी उपरांत विष्णुक आनी उपरांत विष्णुक वांगडा घेवन शिवा कडेन गेले. देवांची ती अवस्था पळोवन शिवान नारदाक आपयलो आनी ताका मायावी रुप घेवन राक्षसांच्या नगरांत वच आनी पुण्यवान लोकांच्या मनांत पाप उत्पन्न कर म्हणून सांगलें. नारदान तशें केलें. उपरांत राक्षसांचें बळगेंय ना जालें.[4]
ही कथा जितलें शिवाचें दैवी बळगें दाखयता. त्या परस चड ती सदाचाराचें म्हत्व पटयता. हे कथेंतल्या शिवान कपट करून आपल्या भव तांक मारले हें पुराणकारांक मानवलें ना. देखून तांणी ते कथेंत बदल केलो. हो बदल मत्स्यपुराणांत सांपडटा.
बाणासुर नांवाचो एक शिवभक्त राक्षस आशिल्लो. ताची प्रजाय शिवभक्त आशिल्ली. ताणें आपल्या खातीर अंत्राळीं तीन नगरां तयार केल्लीं. कांय तेंपान ताका वायट बुद्दी येवन तो तीनूय लोकांक त्रास दिवपाक लागलो. शिवान ताका ख्यास्त दिवपाचें थारायलें. शिवान जेन्ना ताचेर हल्लो केलो तेन्ना ताका आपली प्रजाय सोंपतली म्हणपाचें कळ्ळें. शिवलिंग तकलेर घेवन शिवाचें स्तोत्र म्हणत तो ताचे फुडें आयलो. ताणें शिवाकडेन ‘तुजो राग म्हजेर पडूं म्हजी प्रजा जगूं‘ अशें मागणें केलें. प्रजेवयलो ताचो मोग पळोवन ताणें बाणासुराक ‘वर माग‘ म्हळें तेन्ना म्हज्या काळजांत ऊर्जा भक्ती सदांच उरूं‘ असो ताणें वर मागलो. शिवान मागीर तीन नगरांतलें एक नगर दवरून उरिल्लीं दोन सकयल उडयलीं. तातूंतलें एक कैलासाचेर आनी दुसरें अमरकंटकाचेर पडलें.
दक्षयज्ञविघ्वंस
बदलदक्ष ह्या प्रजापतीक जायत्यो धुवो आशिल्ल्यो. तातूंतली एक सती. तिणें बापायच्या मनाविरूध्द शिवाकडेन लग्न केलें. एक खेपे ह्या दक्षान यज्ञ केलो आनी शिवाक आपयलो ना. देखून दक्षाक शासन करपाखातीर ताणें वीरभद्र उत्पन्न केलो. ह्या वीरभद्रान दक्षाच्या यज्ञाची नाशाडी केली आनी देवांक बंदखणींत घाले. तें पळोवन दक्षान शिवाक यज्ञभोक्तृत्वाचो अधिकार दिलो आनी तो शिवभक्त जालो. दक्षयज्ञांत सतीन देहत्याग केल्ल्याची कथाय पुराणांत आसा.
विशप्राशन
बदलसमुद्रमंथनांतल्यान उत्पन्न जाल्लें हलाहल वीख सगळ्या जगाक जाळीत सुटलें. देखून सगळ्या देवांनी मेळून शिवाक उलो मारलो. शिव थंय आयलो आनी ताणें जगाक संकटांतल्यान सोडोवपा खातीर तें हालाहल पियेलो. त्या विखाची शिवाक बादा जालीना. फकत ताचो गळोच काळोनिळो पडलो. देवांनीं ताका तो गळो तसोच सांगलें. ह्या प्रसंगान शिवाक नीलग्रीव, नीलकंठ अशीं नांवां मेळ्ळीं. ही कथा सगळ्या पुराणांत सारकीच आसा.
मदनदहन
बदलशिव हिमालयाचेर तप करतालो. दुसऱ्या जल्मांत सती पार्वती जाली आनी तीय शिवाक मेळोवपाखातीर हिमालयाचेर तप करीत बसली. त्या दोगांच्याय लग्नसंबंदांतल्यान जल्मुपी स्कंद नांवाचो पूत देवांचो सेनापती जावन तारकासुराक मारतलो आशिल्लो. देखून देवांकूय तांचें लग्न जाल्लेंच जाय आशिल्लें. शिवाचें लक्ष पार्वती कडेन ओडपाखातीर तांणी मदनाक नेमलो. मदनान शिवाचें शरसंधांन केलें. तेन्ना शिवाचें मन वळ्ळें आनी हें कित्याखातीर जालें ताचो सोद घेतना ताका मदन दिसलो. शिवाक ताची तिडक आयली. ताच्या दोळ्यांतल्यान उज्याचे लोळ भायर सरले. त्या लोळांत मदनाचें लासून भस्म जालें . मागीर ताका तप करपी पार्वती दिसली. तिचो निर्धार पळोवन तो तिचेकडेन लग्न जालो. पार्वतीन मागीर शिवाक मदनाक जिवो करपाक सांगलें. शिवान ताका सूक्ष्म रुपान, अनंग-रुपान जिवीत केलो.
अंधकासुरवध
बदलहे कथेंत शिवाचें उग्र हे कथेंत शिवाचें उग्र अंधक देवांक खूब त्रास दितालो आनी ताणें एक फावट पार्वतीचें अपहरण करपाचोय अतिप्रसंग केल्लो. जेन्ना शिवाचें आनी ताचें झूज जालें तेन्ना अंधकाच्या आंगातल्यान गळपी दर एका रगताच्या थेंब्यांतल्यान अंधक निर्माण जावपाक लागले. तेन्ना शिवान माहेश्र्वरी देवी आनी तिचेवांगडा मातृका निर्माण केल्यो. ह्या देवतांनी अंधकाचे रगता थेंबे वयल्या वयर चाटपाक सुरवात केली. मागीर शिवान अंधकाक मारलो.
शिवप्रतिमा
बदलइ.स. च्या पांचव्या शेंकड्यापसून तेराव्या शेंकड्यामेरेन देशांत जायत्यो शिवप्रतिमा आनी लिंगप्रतिमा घडयल्यो. ह्याच कालखंडांत शैवमताचो खूब प्रसार जालो. जायते शैव संप्रदाय एकवटीत जाले. शिवोपासना सामान्य लोकांमेरन पावली. शैव क्षेत्रांचोय विकास जालो आनी हें सगळें कार्य शैव पुराणकारांनी केलें. ह्या कालखंडांत पुराणोक्त पद्दतीन शिवमूर्ती घडपाक लागल्यो. शिवाचीं जायतीं पुराणप्रणीत उपास्य रुपां आशिल्लीं. तांच्या मुखेल रुपांतल्यान जायतीं गौण रुपांय निर्माण जालीं. कलाकारांनी तांच्योय मूर्ती तयार केल्यो. तातूंतल्यो कांय नामनंच्यो मूर्ती अशो आसात.
नटराजमूर्ती
बदलह्या रुपांत शिवान नाच-नाट्यकला प्रवर्तित केली अशी धारणा आसा.तो आपूण एक पारंगत नाचपी आशिल्लो आनी ताच्या नाचान विश्र्वव्यापाराक चालना मेळटा. ह्या भुमिकेंतलो शिव चार भुजांचो आसता. ताणें दावो पांय उखलून उजवेवटेन घरिल्लो आसता. ताच्यो जटो रत्नालंकृत आसतात. केशबंधांत कपाल, सोरोप, चंद्रीम आनी पत्रमाला आसतात. ताच्या भोंवतणी प्रभावलय आसता.
अर्द्यनारीश्र्वरमूर्ती
बदलहे मूर्तीचो दावो भाग दादल्याचो आसता. ताचे तकलेर जटाजूट, गळ्यांत वासुकी सोरोप, हातांत समंडलू वा नरकपाल आनी दुसऱ्या हातांत त्रिशूल आसता. आंगाचेर कातडें पांगरिल्लें आसता. उजवें आंग बायलेचें आसता. तिचे तकलेर मुकूट, गळो आनी भुजां हातूंत अलंकार आनी कमराक अधोवस्त्र आसता. हे मूर्तीचो देशांत बरोच प्रसार जाल्लो.
दक्षिणामूर्ती
बदलशिवाचें हें सामान्य मनशाचें रूप आसा. ह्या रुपांत शिव उबो वा बशिल्लो आसता. तो चार भुजांचो आसता. अशे मूर्तीच्या भोंवतणी जायते फावटी जनावरां, सोरोप आनी यतिमुनी आसतात. केन्ना केन्नाय पर्वतूय लागीं आसतात.
कल्याणसुंदरमूर्ती
बदलह्या मूर्तिकरणांत शिव-पार्वतीच्या लग्नाचो सुवाळो दाखयल्लो आसता. मध्ययुगीन कलेचो हो एक सोबीत नमुनो आसा. हांचे भायर भिक्षाटन, सोमस्कंद, त्रिमूर्ती, महेश, सदाशिव, लिंगोद्भव अशो आनीकूय कांय शिवमूर्ती सांपडटात. ह्यो मूर्ती कशो आनी कितल्यो करच्यो हाचे नेमूय पुराणांत आनी शिल्पशास्त्रावयल्या ग्रंथांत दिल्ले आसात.
दर एका म्हत्वाचे देवतेक एक परिवार आसता. ह्या परिवारांतल्यो व्यक्ती गौण अशो देवताच आसतात. ताचें गुणकर्म सामान्यपणान मुखेल सामान्यपणान मुखेल आसता. शिवाकूय एक व्हड परिवार आसा. तातूंत पार्वती, गणपती, स्कंद, नंदी, चंडीश, वीरभद्र, भैरव, बाणासुर, रावण, भृंगी, रिटी सारकिल्ल्यो आनीकूय कांय व्यक्ती येतात.
विदेशांतलें शैवमत
बदलइ.स. च्या 13 व्या शेंकड्याच्या शेवटाक भारतांत एक धर्मीक संप्रदाय ह्या स्वरुपांत शैवमताचो पुराय विकास जाल्लो. पूण हें शैवमत भारतापुरतेंच मर्यादीत उरलें ना. भारताभायरूय ताचो प्रसार जालो. सम्राट अशोकाच्या काळांत नेपाळ, तिबेट, ब्रम्हदेश आनी सिंहलद्वीप ह्या देशांत बौध्द धर्मान आपलीं पाळांमुळां घट्ट केल्लीं. पूण नेपाळांत जेन्ना बौध्द धर्म ना जालो तेन्ना थंय शैव आनी वैश्णव संप्रदायांनी आपली जागा घट केली. नेपाळांत आयजूय शैव मत प्रचलित आसून थंयचें पशुपतीचें स्थान ही ताची गवाय आसा. तिबेटांतूय कांय शिवाचीं देवळां आसात. हिंद-चीनांतल्या शैव मताचो उल्लेख पयल्यान पयलीं चंपांतल्या इ. स. 400च्या चोहदिन शिलालेखांत सांपडटा. थंयचो राजा शिवोपासक आशिल्लो. पांचव्या शेंकड्यांतलो शंभुवर्मा राजाचो माइसोन शिलालेख शिवविशयकच आसा. सव्या शेंकड्याच्या उत्तरार्धांत चंपाच्या प्रकाशधर्मा ह्या राजान एक देवळांत शिवलिंगाची स्थापना केल्ली.
जावांत ब्राम्हणीधर्माचो प्रचार पुर्विल्ल्या काळापसून आशिल्लो. सातव्या शेंकड्यांत थंय जायतीं शिवाचीं देवळां द.भारतीय पद्दतीचेर निर्माण जाल्लीं. बाली द्विपांतय शैव मत प्रभावी आशिल्लें. थंय शिवाचीं जायतीं मुखलिंगां पळोवपाक मेळटात. हीं लिंगां तेराव्या वा चौदाव्या शेंकड्यांतलीं आसात. सुमात्रांतलें शैव मत जावांतल्याप्रमाणूच आशिल्लें. मलायांतूय शिव, गणेश आनी देवी हांच्यो मूर्ती सांपडटात. ताचेवयल्यान थंयूय परिवारावांगडा शिवोपासना प्रचलित आशिल्ली असो अदमास काडूं येता.
संदर्भ
बदल- ↑ कोंकणी विश्वकोश, संपादक - तानाजी हळर्णकार, गोंय विद्यापीठ, ताळगांव
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Shiva
- ↑ https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5
- ↑ https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5