अभिज्ञानशाकुंतल

अभिज्ञानशाकुंतल कवी कालिदासाचें संस्कृत नाटक. कालिदासान बरयल्ल्या वट्ट तीन नाटकांत हेंच निमाणे आसूंक जाय अशें एक मत आसा. ह्या नाटकाचे हातबरपावळीचे प्रतींचें लिपिभिन्नते प्रमाण देवनागरी, बंगाली आनी दक्षिण भारतीय अशे प्रकार आसात. पूण मुळ नाटका लागीं चड लागींचे आसा अशें जाणकारांचे मत आसा.ह्या नाटकाची काणी अशीः शिकार करपा खातीर रानांत आयिल्लो दुष्यंत राजा कण्व मुनीच्या आश्रमांत येता. थंयच ताका कण्व मुनीची मानिल्ली धूव शकुंतला मेळटा. दुष्यंत आनी शकुंतला एकामेकांच्या मोगांत पडून गांधर्व- रितून लग्न जातात. राजा आपलें नांव आशिल्ली मुदी तिका दिता आनी ‘हांव मागीर येवन तुका राजधानींत व्हरतां.’ अशें शकुंतलेक वचन दिवन तो राजधानींत परतता. तें उपरांत एक दीस शकुंतला दुष्यंताच्या चिंतनांत गुल्ल आसतना अतिथी म्हूण आयिल्ल्या दुर्वास मुनींच्या उल्या कडेन तिचें लक्ष वचना. ‘तूं जाचें चिंतन करता ताका तुजी विसराय पडटली’ असो श्राप दुर्वास मुनी रागान दिता. प्रियंवदा आनी अनसुया ह्या शंकुतलेच्या इश्टीणींचें थंय लक्ष आसता. शकुंतलेची चूक जाली तिका माफी करची अशें प्रियंवदेन मागतकच अभिज्ञान (वळख) म्हूण एकाद्रो अलंकार दाखयतकच श्राप सोंपतलो असो उःशाप दुर्वास मुनी दिता. हें सगळें चालू आसतना शकुंतला आपल्या चितनानूच गुंग आसता. तिच्यो इश्टिणी तिका हो प्रसंग मात्तूय कळयनात. शकुंतले कडेन आशिल्ली मुदी तिका श्रापांतल्यान वाटायतली अशी तांची खात्री आसता. दुष्यंत राजा शकुंतलेक व्हरपाक आश्रमांत येना. राजाच्या आपोवण्याची वाट पळोवन-पळोवन ती थकता आनी निमाणी स्वताच वचून ताच्या दरबारांत हाजीर जाता. पूण राजा गुरवार शकुंतलेक वळखना. ताका वळख दाखयतली तर ताणें दिल्ली मुदी तिचे कडल्यान शेणिल्ली आसता. ती निर्शेता, तिचें कांयच शाणपण चलना. इतल्यान एक तेजीश्ट बायल तिका अप्सरस्तीर्था कडेन घेवन वता. फुडें एका खारव्याक नुस्त्याच्या पोटांत ती खुणेची मुदी मेळटा आनी ताचे वरवीं ती राजा कडेन पावता. ती वळखतकच फाटलो सगळो उगडास जावन राजाक पश्चाताप जाता. ते स्थितींत इंद्राच्या आपोवण्यावेल्यान असूरां कडेन झुजपा खातीर तो स्वर्गलोकांत वता. थंयसून परत येतना हेमकूट पर्वताचेर मारिचाश्रमांत ताका शकुंतल आनी तिका जाल्लो सर्वदमन हो तांचो चलो, हांची भेट जाता. तीं व्हडा खोशयेंन एकामेकांक मेळटात. दुष्यंत-शकुंतलेची ही कथा महाभारताच्या आदिपर्वांत आयल्या. तशेंच ती पद्मपुराणांतूय आसा. कालिदासान आपले नाट्यकृती खातीर महाभारतांतल्या कथेचोच आदार घेतला आसूंक जाय अशें विद्वानांचे मत आसा. पूण मुळ कथानकांत ताणें म्हत्वाचे बदल केल्यात. महाभारतांतली शकुंतला “म्हज्या चल्याक युवराज केलो जाल्यारूच तुजे कडेन लग्न जातली” अशी अट राजाक घालता. मागीर शकुंतला राजधानींत आपल्या चल्याक घेवन आयिल्ली आसतना दुष्यंत राजा शकुंतलेक बळ्यांच वळख दाखयना.

कालिदासाची शकुंतला कसलीच वेव्हारीक अट घालीनास्तना राजा कडेन फकत निव्वळ मोगाक लागून लग्न जाता. कालिदासान दुर्वास मुनींचो प्रसंग घालून दुष्यंताच्या चारित्र्याक उणेपण येवंक दिवना. मुदलाचे कथेंत चल्याक वांगडा घेवन शकुंतला दरबारांत येता, तिचो अपमान जातकच आकाशवाणी जाता आनी राजा तिचो स्वीकार करता अशें वर्णन आयलां. कालिदासान दुष्यंत-शकुंतला हांच्या मीलनाक कळाव लावन विरहाच्या फाटभुंयेचेर तांचो मोग एके खाशेले शैलीन रंगयला. आपल्या कुशळ प्रतिभेन कालिदासान मुळ कथेंत तरेकवार प्रसंग आनी पात्रां घालून ह्या नाटकाक एक आगळें रूप दिलां. ह्या नाटकांतसून ताचे रेखीव नाट्यरचनेचो, मनीस सभावाच्या सखोल गिन्यानाचो आनी काव्यात्म संवाद लेखनाचो अणभव वाचप्याक जाता. अभिज्ञानशाकुंतलाची कथा म्हळ्यार कुडीच्या मोगाचें आध्यात्मिक मोगांत रुपांतर जाल्ल्याची एक म्हान कथा अशें रवीन्द्रनाथ टागोर हाणें म्हळां. कालिदासाच्या सगळ्या नाटकांत हें नाटक श्रेश्ट अशें मानतात. संवसारीक क्रितीच्या म्हान अभिजात साहित्यकृतींत शाकुंतलाचो आसपाव जाता. सर विल्यम जोन्स हाणें ह्या नाटकाचो 1789 वर्सा पयलो इंग्लीश अणकार करून अस्तंते कडल्या लोकांक ताची वळख करून दिली. ताचे उपरांत जर्मन, फ्रेंच, डॅनिश, इटालियन अशा कितल्याशाच युरोपीय भासांनी ताचे अणकार जाले. गटे, श्लेगेल, हंबोल्ट, आदी अस्तंती साहित्यक्षेष्ठींनी ह्या नाटकाची खूब तुस्त केल्या. अण्णासाहेब किर्लोस्कर हाणें 1889 वर्सा ह्या नाटकाचें मराठी रुपांतर केलें. रुई सांतु येल्मु हाणें नाटकाटो पोर्तुगेज अणकार केला.लक्ष्मणराव सरदेसाय हाणें हें नाटक कोंकणींत अणकारलां.

- कों. वि. सं. मं.