अश्वमेध

अश्वमेध राजान करपाचो एक व्हड सोमयाग. वेद काळामत राजा पुत्रप्राप्ती खातीर आनी सगळ्यो मनांतल्यो इत्सा पूर्ण जावपा खातीर तशेंच उपरांतच्या काळांतले राजा विश्वदिग्विजयान चक्रवर्तिपद मेळपा खातीर हो याग करताले. ‘श्रीर्वे राष्ट्रमश्वमेध’ : अश्वमेध म्हळ्यार राश्ट्र आनी समृध्दी, देखून ताका राश्ट्राचें आनी समृध्दीचे प्रतीक मानलां, अशें अश्वमेध हो सगल्या यज्ञांचो राजा अशेंय म्हळां.ऋग्वेदकाळाआदीं बरींच वर्सां हो यज्ञ प्रचारांत आशिल्लो अशें जाणकारांचे मत आसा. ताचे उत्पत्तीची आख्यायिका शी आसा- एक फावट प्रजापतीच्या दोळ्यांतली एक मुंडली गळून पडली आनी तातूंतल्यान अश्व (घोडो) तयार जालो. उपरांत देवांनी अश्वमेध करून ती मुंडली प्रजापतीच्या दोळ्यांत बसयली. तेन्नाच्यान प्रजापतीक खुश करडपाक अश्वमेध करपाची चाल पडली.

अश्वमेध करपाक ‘श्यामकर्ण’ (काळ्या कानाचो) धवो घोडो लागता. तशेंच ताच्या धव्या आंगाचेर काळे थिपके आसचे पडटा. हो घोडो सजोवन ताका चारीय दिकांनी फिरयतात. वाटेर हेर राजांनी त्या घोड्याक आडायनासतना यज्ञ करपाक मान्यताय दिली आनी एक वर्स भरांत हो घोडो परतो आयलो तरच हो अश्वमेध यज्ञ पुराय जाता. तशेमच जो कोण त्या घोड्याक आडायता ताचेकडेन झुज करून एक वर्सभरांत रुप्यचो पत्रो ताचेर दवरून घोड्याक मारतात. अश्वमेधांत पट्टराणी आनी मेल्ल्या घोड्याचें मैथुन सांगलां. वाल्मीकी रामायणांतूय हाचो उल्लेख मेळटा.

पतत्रिणा तदा सार्ध सुस्थितेन च चेतसा ।

अवसद्रजनीमेकां कौसल्या धर्मकाम्यया ॥

(बालखंडः 14.34)

अर्थः (घोड्याक मारतकच) कौसल्येन धर्मकामना मनांत धरून थीर मनान (मेल्ल्या) घोड्या वांगडा एक रात काडली.

घोडो मारतकच ताच्या शरीरांतल्या चंद्र नांवाच्या मेदाचो याग करतात. उपरांत देवाक आहुती दिवन राजाचो अभिषेक करतात. अखेर वरुणाचें प्रतीक समजून टक्कल पडिल्ल्या मनशाच्या तकलेर आहुती दवरतात आनी ताका शंबर गायो आनी बैलगाडी दितात.ऋग्वेदांत अश्वमेधाचो उल्लेख जायते फावट आयला, आनी अश्वमेधाक यम, आदित्य, त्रित, आनी सोम म्हळा. वेदोत्तर काळांत अश्वमेध कमी जायत गेले. भारतांत फुडल्या काळांत अश्वमेधाची प्रथा बंद पडली. जातकांत अश्वमेधाचो उल्लेख येवंक ना. हरिवंशपुराणाच्या मतान जनमेजया उपरांत पुष्यमित्रान अश्वमेध केल्लो (3.192-40-41). त्याच काळांत सातकर्णी हाणें दोन अश्वमेध केल्ले. भारशिंवान धा अश्वमेध केल्ल्याची इतिहासांत नोंद मेळटा. चवथ्या शेंकड्यांत सम्राट समुद्रगुप्तान अश्वमेध केल्लो. इ.स. पयल्या शेंकड्यासावन फुडल्या 7 शेंकड्यांत जी प्रबळ राज्यां वसयल्लीं त्या राज्यांच्या भूपतींनी अश्वमेध केल्लो. ह्या सातखंडाच्या कालखंडाक अश्वमेधाच्या पुनुरुध्दाचें युग अशें मानतात.

देहरादून जिल्ह्यांत कालसी लागसार यमुनेचे देगेर 1953 वर्सा जें उत्खनन जालें, तातूंत अश्वमेधाची यज्ञवेदी तयार करपा खातीर वापरिल्ल्यो विटो आनी श्येवचितीचो कांय भाग मेळ्ळा. ह्या अक्षरवाटीकेवेल्यान हो इष्टकालेख इ.स. तिसऱ्या शेंकड्यांतलो आसूंक जाय अशें दिसता.