अष्टाध्यायी

अष्टाध्यायीः

नामनेचो संस्कृत व्याकरणकार पाणिनी हाणें व्याकरणाचेर बरयल्ल्या ग्रंथाचें नांव ‘अष्टाध्यायी’ अशें आसा. हो ग्रंथ सुत्ररुपान रचला. हातूंत वेदाच्या आंगाचो आस्पाव केला.हातूंत 3989 सुत्रां आसून आरंभाक वर्णसमाम्नायाचीं 14 प्रत्याहार सुत्रां आसात. हीं प्रत्याहार सुत्रां शिवाच्या डमरुंतल्यान भायर सल्लीं अशी आख्यायिका आसा. हे ग्रंथ एक हजार अनुष्टुभ श्लोकांच्या बरोबरीन भरतां. महाभाश्यांत ‘अष्टाध्यायीक’ सर्ववेद परिशद शास्त्र म्हळां. सगळ्यो वैदिक संहिता आनी तांची प्रतिशारख्य हाचो पाणिनीन पुराय आदर दवल्ला. अष्टाध्यायींत शाकटायन, शाकल्य आपिशलि, गार्ग्य, गालव, शौनक, स्फोटायन, भारद्वाज काश्यप, चाक्रवर्मण ह्या वैयाकरण पुर्वाचार्याचो मानान उल्लेख केला.

अष्टाध्यायींत आठ अध्याय आसून, दर अध्यायांत चार पाद आसात. दरेक अध्यायांत आनी पादांत सुत्राचें सारकें वांटप जावंक ना. पाणिनीच्या सुत्रांच्यो संज्ञा, परिभाषा, विधी, नियम आनी अतिदेश अश्यो पांच तरा आसात.

पयल्या आनी दुसऱ्या अध्यायांत संज्ञा आनी परिभाषा हांचीं सुत्रा आसात. तातूंत क्रिये खातीर आत्मनेपद, परस्मैपद आनी संज्ञे खातीर विभक्ति आनी समास हे दोन विशय आयल्यात.तीन ते पांच अध्यायांत कृदन्त, तद्वित ह्या प्रत्ययांचें निरुपण केलां. सव्या अध्यायांत द्वितव, संप्रसारण, संधि, स्वर, आगम, लोप, दीर्घ आनी हेर विशयांवेलीं सुत्रां आसात. सातव्या अध्यायांत ‘अंगाधिकार’ नांवाचंं प्रकरण आयलां. तातूंत प्रत्ययाक लागून मूळ शब्दांत आनी मूळ शब्दाक लागून प्रत्ययाक जावपी बदलाचो नियाळ आयलो. आठव्या अध्यायांत द्वित्व, प्लुत, णत्व, षत्व हांचे नेम दिल्यात. पाणिनीची सुत्ररचना इतली ज्युस्ताक ज्युस्त जाल्या की तातूंत कसलेच दोश सांपडनात. एक फावट सूत्र घडयतकच पाणिनी तातूंत कसलोच बदल घडयनासलो अशें पतंजली म्हणटा.

वयल्यो गजालीं सोडून वर्ण्य विशया कडेन संबदीत गणपाठ आनी धातुपाठ नांवाचीं दोन प्रकरणां आसून तींवूय पाणिनीनच बरयल्यांत अशें मानतात. अष्टाध्यायींत वैदीक संस्कृत आनी तत्कालीन शिष्ट भाशेंतले संस्कृत भाशेचो खोलायेन अभ्यास केला. अष्टाध्यायीची रचना घडचे आदी भारतांत शब्दविद्येचो वा उतरावळ शास्त्राचो पांवडो खूब वयर आसलो. पूण अष्टाध्यायी सारक्या तेजीश्ट ग्रंथाक लागून ह्या शास्त्राचो पांवडो आनीकूय वाडलो. निमाणे अशी परिस्थिती उप्रासली की अष्टाध्यायी मुखार हेर ग्रंथ कुस्कुटावरी दिसपाक लागले. अष्टाध्यायीचेर खांची कोनशांनी चर्चा, अभ्यास जावंक लागले. ताका एक प्रमाण ग्रंथ म्हूण मान्यताय मेळ्ळी. अष्टाध्यायीचें ध्येय वैदिक अर्थ स्पश्ट करप हो आशिल्ल्यान फुडाराक तातूंतले ‘यास्काचें निरुक्त’ तितले तगून उरले. हें ग्रंथ निरुक्तावरी ‘एककर्तूक’ आसा.

बर्नेल नांवाचो नामनेचो विद्वान म्हणटा. ‘अडेज हजार वर्सा उपरांत लेगीत अष्टाध्यायीचो पाठ जितलो शुध्द आनी नितळ आसा तितलो दुसऱ्या खंयच्याच संस्कृत ग्रंथांनी मेळना.’ वेबरान अष्टाध्यायीक संवसारांतल्या सगळ्या व्याकरण ग्रंथांत व्हड मानला. पाणिनीचीं सुत्रां सामकीं थोड्या भितर येतात. ताका स्वल्पाक्षर करपा खातीर पाणिनीन दरेक प्रत्याहारांत वेगवेगळे नेम घडयल्यात. वयले नेम ताचे बुध्दीचो आवांठ केदे व्हड तांकीचो आसलो तें दाखयतात. पाणिनीचो हो ग्रंथ म्हळ्यार संस्कृत भाशेक ताणें दिल्ली एक व्हड भेट जावन आसा. जंय जंय संस्कृत भास पावल्या थंय थंय पाणिनीचें व्याकरण प्रमाण मानलां.

अष्टाध्यायीचे निर्मणेक लागून अर्थव्याख्येक वा पैशांच्या वेव्हाराक व्हड फायदो जालो अशी एक वृत्ती चलत आयल्या. पतंजलीन अष्टाध्यायीक तेच खातीर ‘वृतिसूत्र’ अशें नांव दिलां.

वयल्या कांय वृत्ती भायर आनीकूय कांय वृत्ती आसल्यो. तांतली ‘काशिकावृत्ति’ आयजूय मेळटा. सुमार दोनशीं वर्सा उपरांत कात्यायनान अष्टाध्यायीच्या सुत्रांचो वेगवेगळ्या आंगांनी अभ्यास करपी ग्रंथ बरयलो. हातूंत चार हजार वार्तिकां सूत्रशैलींत बरयल्यांत. फुडें पतंजलीन ह्याच आदाराचेर आपलें ‘व्याकरण महाभाष्य’ बरयलें. पाणिनीच्या सुत्रांचे अर्थ, उदाहरणां आनी प्रक्रिया ह्या तीनूय नदरांनी महाभाष्याचो ग्रंथ पुराय आसा.

अष्टाध्यायीचें खाशेलेंपण म्हळ्यार ताणें आपल्या ग्रंथांत धातू सावन शब्दनिर्वाचन मेरेनचे पद्दतीचो आस्पाव केलो. त्या वेळावेलो पुराय संवसार जाणा आशिल्ल्या सगळ्या धातूंचो संग्रह ताणें ‘धातुपाठांत’ केला. भारतांतल्यो सगळ्यो आर्य भाशा आनी बोली हांचो अभ्यास करपा खातीर ‘धातुपाठ’ हो खास पाठ जावन आसा. ह्या ग्रंथाचें दुसरें खाशेलेंपण म्हळ्यार संस्कृत भाशेच्या सगळ्या आंगांचेर ह्य ग्रंथांत उजवाड पडला.