अस्तंत बंगाल

देवनागरी

Romi

अस्तंत बंगाल वो पश्चिम बंगाल जावन आसा भारतीय संघराज्यांतले उदेंतेकडलें एक राज्य. बंगाल हें उतर वंगालह्या उतराचो अपभ्रंश.ह्या वाठारांतल्यान व्हांवपी न्हंयांक दर वर्सा आकांताचे हुंवार येताले.पुर्विल्ल्या काळांत अशा हुंवारांसावन राखण करचेपासत ऊंच ऊंच दोंगुल्ल्यांक 'आल'अशें म्हनटाले.तांचे वयल्यान वंग+ आल= वंगाल आनी ताचें फुडें बंगाल जालें अशी व्युत्पत्ती अबुल फजल हाणें दिल्या.भविश्यपुराणांत पौंड्र देशाचे सात वांटे करून एका वाट्याक 'गौड' नांव दिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा.हो देश पदमा न्हंय आनी बरव्दान जिल्हो हांचेमदीं आसलो.शक्तिसंगम तंत्रांत ह्या देशाची विस्तार असो सांगला. वड्गदेशं समारभ्य भुवनेशान्तगं शिवे। गौडदेश: समाख्यात: सर्वविद्दाविशारद:। अर्थ- वंग देशासावन भुवनेश्र्वरमेरेन गौड देश पातळ्ळा. हो देश गिन्यानांत गिरेस्त आसा.

वयल्या श्लोकावयल्यान बंगालच्या उदेंत वांट्याक वंग आनी अस्तंतेकडल्या वांट्याक गौड म्हणिल्लें दिसता. देखून कांय मुसलमान इतिहासकार ह्या वाठाराक 'गौडबंगाल' म्हणटाले. राज्याचे उत्तरेक सिक्कीम आनी भूतान, उदेंतेक आसाम आनी बांगलादेश, दक्षिणेक बंगालचो उपसागर, अस्तंतेक ओरिसा, बिहार हीं राज्यां आनी उत्तर अस्तंतेक नेपाळ हे वाठार आसात. पुराय राज्य हिमालय पर्वताच्या मुळसांत सावन दक्षीणेक बंगालच्या उपसागरामेरेन पातळिल्लें आसा.राज्याचो चडसो वाठार दर्यादेगेक सरळ आसा. हिमालय पर्वतांच्यो रांको ह्यो राज्याच्या दार्जिलिंग, जलपैगुरी, कूचबिहार जिल्ह्यांनी पातळ्ळ्यात.ह्या जिल्ह्यांतली भंय तिस्ता, तोरसा, जलढाका, रंजीता, सारक्या न्हंयांक लागून उदकाळ आनी कसाळ जाल्यात.दक्षिणेवटेनचो कांय वाठार दलदलीचो जाल्यार गंगा न्हंये देगेकडचो सखल आनी कसाळ आसा. राज्यांतलो दार्जिलिंग जिल्हो सगळ्यांपरस उंचायेर (३६५८ मीटर) वसला.राज्यांत पदमा (गंगा न्हंयेचो उदेंतेकडलो फांटो), भागिरथी वा हुगळी (गंगा न्हंयेचो अस्तंतेकडलो फांटो), दामोदर, रूपनारायण, मयुराक्षी, तिस्ता, तोरसा, जलढाका आनी रंजीत ह्यो म्हत्वाच्यो न्हंयो आसात. बंगालच्या उपसागराच्या रुपान राज्याची दक्षिण शीम पुरायेन आडायिल्ली आसा.

राज्याचें हवामान उश्ण, दमट आनी मान्सून प्रकारांत आस्पावता.गिमाच्या दिसांनी तापमान 38 सॅ. ते 22 सॅ. मेरेन उरता.दार्जिलिंग आनी जलपैगुरीचे दोंगराळ वाठार थंड आसतात.पुराय राज्यांत व्हड प्रमाणांत पावस पडटा.दक्षिण अस्तंत वाठारांत सरासरी वर्सुकी पावस 1006 मिमि. जाल्यार उत्तर वाठारांत सरासरी वर्सुकी पावस 2933 मिमि. इतलो जाता.राज्यांतले सरासरी पावसाचें प्रमाण 1650 मिमि. राज्यांतल्या हवामानाचे फुडले तरेन चार वाटे करू येतात.15 नोव्हेंबर ते मार्च म्हयन्याच्या मध्यामेरेन शिंयाचे दीस,मार्च म्हयन्याची दुसरी पंद्रस ते 10 जून मेरेन गीम, 10 जून ते सप्टेंबर मेरेन पावस आनी ऑक्टोबर-नोव्हेंबर म्हळ्यार पावसाचो परतुपाचो काळ.

वनस्पत आनी मोनजात

उदकाचे गिरेस्तकायेक लागीन राज्यांत वनस्पत आनी मोनजात व्हड प्रमांणात दिश्टी पडटा. दार्जिलिंग, जलपैगुरी, कुचबिहार, मेदिनीपूर वाठारांत व्हड रानां आसात.दक्षिणेंत 5256 चौ. मैल वाठारांत पातळिल्ले ‘सुंदरबन’ वनस्पतीक लागून नांवजिल्लें आसा.जलदापारा अभयारण्या 93 चौ. किमी. क्षेत्रफळाभितर वसलां. दर्यादेगेसावन 1,000 मी. वयर सुवातेर हिरडो, तून, सोनचांफो, कोंडो, 1,500 ते 3,000 मी. सुवातेंत ओक आनी पायन ही रुखावळ दिश्टी पडटा.अस्तंतेकडल्या सड्यार शाल, पळस, मोह, तांबडी सावर, हिरोड, कोंडो हे रुख दिसतात.सुंदरबनांत सुंद्री, गोरन, गेवा, तिवर, घुंडाल ही खाऱ्या जमनींत वाडपी झाडां आसात.मैदानांतल्या सपाट वाठारांत पिंपळ, वड, हाली, साग, शाल, खैर, शिंशें, शिवण आनी चिलौन जातीचीं झाडां पळोवंक मेळटात.गेंडो, हत्ती, हरण, वाग हीं राज्यांत मेळपी मुखेल रानटी जनावरां आसात. सोयऱ्याचें स्वागतूय शंख वाजोवन जाता.

इतिहास

पुर्विल्ल्या संस्कृत साहित्यांत बगाल वाठाराक (अस्तंत बंगाल हो ताचो एक वांटो) वंग आनी गौड ह्या नांवांनी पाचारिल्लें पळोवंक मेळटा.महाभारतांतल्या झुजांत वंग प्रांताचो राजा कौरवांचेवटेन पांडवाआड झुजिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा.ते आदीं ऑस्ट्रिक आनी द्रवीड लोक ह्या वाठारांत वसती करून राविल्ले.अथर्ववेद आनी शतपथ ब्राह्मणांत तांचो उल्लेख ‘प्राच्य लोक’ असो केला.

इसवी सना आदल्या सव्याशतमानांत जैन आनी बौध्द साहित्यांत अंग, वंग, राघ आनी सुमोत्र ह्या बंगालाकडल्या महाजपदांचो उल्लेख येता.हीं महाजनपदां बळीश्ट आसून तांचेकडेन खडेगांठ सैनीकबळ आशिल्ल्याचें प्लिनी हाणें म्हळां खिस्ताआदल्या तिसऱ्या शतमानांत मौर्य सम्राट चंद्रगुप्त हाणें बंगाल जिखून घेतलो.तेवरवीं मौर्य राजवट हांगा सुरु जाली. ह्याच काळांत हांगा आर्यीकरणाक आरंभ जालो. इसवी सना उपरांत पांच शतमानांत हें आर्यीकरण चललें.ह्या 800 वर्साच्या कालखंडांत बंगाली भौसान आर्यभाशा (मागधी) आपणायली.तेचपरी ब्राह्मणाच्या फुडारपणाखाल धर्म आनी संस्कृती शिकून घेतली.वैदिक धर्मावांवडा बौध्द आनी जैन मताचोय प्रसार मौर्य राजवटींत हागां जालो.सम्राट अशोकाच्या अंता उपरांत मौर्य राजवटीचो अस्त जालो.मौर्या फाटल्यान कुशाण राजवंशान ह्या वाठाराचेर सत्ता चलयली असो अदमास ह्या वाठारांत मेळिल्ल्या फातरांपटे आनी नाण्यांवयल्यान पुरातत्त्वज्ञांनी काडला.

इसवी सनाच्या चवथ्या शतमानांत गुप्त वंशाची सत्ता ह्या वाठाराचेर सुरु जाली.आयचो अस्तंत बंगाल समुद्रगुप्ताच्या कालखंडांत गुप्त राजवटींत आस्पावतालो.त्या वेळार जायत्यो राजवटी आपले वेगळें अस्तित्व साबाळून आशिल्ल्यो.हातूंत गौड राजवटीक श्रेश्ठच लेखतात.तांणी गुप्त राजवटीआड एक व्हड काळ मेरेन खर संघर्श केलो.कालांतरान जेन्ना गुप्त आनी मौखरी घराण्यांभितर संघर्श सुरू जालो, तेन्ना गौडांनी गुप्तांची बाजू घेतली.सातव्या शतमानांत गौड वंशांत शशांक नांवाचो पराक्रमी राजा जावन गेल्लो.महाकवी बाणान ताका आपल्या हर्षचरित्रांत ‘गौडाधिपती’ म्हळां.उपरांत कनौजसम्राट हर्षवर्धन हाणें शशांक हाका हारोवन बंगाल घेतले.अशे तरेन गौड राजवटीचो अस्त जालो.राजा शसांका फाटल्यान ह्या वाठारांत बळीश्ट अशी सत्ता नासली.देखून आठव्या शतमानाच्या पयल्या अर्दामेरेन ह्या वाठारांत राजकीय अस्थीरता उरली.इ. स. 750 च्या अदमासाक पाल वंशांतलो ‘गोपाल’ हाणें आपल्या कर्तृत्त्वाच्या बळार हांगाचो राजसत्तेचेर ताबो मेळयलो आनी राजकीय उचांबळाय सोंपोवन शांतीकाय हाडली. तो बौध्दधर्मीय आसलो.ताणें वीस वर्सा राज्य केलें.ताचे फाटल्यान ताचो पूत धर्मपाल राज जालो. ताणें इ. स. 810 मेरेन राज्य केलें.ह्या काळांत ताणें राश्ट्रकूट आनी प्रतिहार राजवटींआड झुजून पुराय उत्तर भारत आपल्या शेकातळा हाडलो.अस्तंतेक सिंध आनी दक्षिणेक नर्मदा न्हंयेमेरेन ताच्या राज्याच्यो शिमो आशिल्ल्यो.धर्मपालाफाटल्यान देवपाल, विग्रहपाल आनी निमाणें नारायणपाल ह्या राजांनी इ. स. 908 मेरेन बंगालांचेर राज्य केलें.नारायणपालाच्या डळमळीत फुडारपणाक लागून पालवंशीयांची सत्ता प्रतिहाराकडेन गेली.पूण राश्ट्रकुटांनी प्रतिहाराक हारयिल्ल्या नारायणपालाक आपलें राज्य परत मेळ्ळें. नारायणपाला उपरांत राज्यपाल, गोपाल आनी विग्रहपाल हांणी सुमार आठ वर्सा राज्य केलें.पालवंशांतल्या महिपाल, जयपाल, तिसरो विग्रहपाल, दुसरो महिपाल,सूरपाल, रामपाल हांणी इसवी सन 1102 मेरेन राज्य केलें.रामपाला उपरांत पालवंश दुबळो जालो. राधा प्रांताचो राज विजयसेन हाणें पालवंश पुराय तरेन नश्ट केलो (इसवी सन 1160).पाल राजघराण्यान बंगालाचेर 400 वर्सा राज्य केलें.ह्य काळांत हांगा साहित्य, कला, तत्त्वज्ञान आनी गिन्यानाच्या मळार व्हड उदरगत जाली. देखून ह्या काळाक ‘पालयूग’ म्हणटा.इकराव्या शतमानांत वर्मा आनी बाराव्या शतमानांत सेन राजवंशान बंगालांत सत्ता भोगली.लक्ष्मणसेन राजाचे राजवटीत साहित्य कलेक खूब आदार मेळ्ळो.महाकवी जयदेव तांच्या दरबारांत आसलो.ताचे फाटल्यान देववंशाची राजवट आयली.ह्या विशयातलो दुनजमाधव दशरथ हाणें पट्टीकेरा वाठाराचे राज्य केलें. ही राजवट भोव थोडो काळ आसली.इ. स. 1200 च्या अदमासाक बख्त्यार खिलजी हाणें बंगालचो चडसो वाठार आपल्याक शेकातळ हाडलो.हेवरवीं ह्या वाठाराचेर मुसलमानी राजवट आयली.ताचे फाटल्यान अलीमर्दानखान, गियासुद्दीन, नसिरुद्दीन, बग्राखान, कद्रखान, बहारामखान, इझुद्दीन, इलियासशहा सिंकदरशहा ह्या सुभेदारांनी इ. स. 1416 त ह्या वाठाराचेर आपलो ताबो दवरलो.पंदराव्या शतमानांत गणेश ह्या हिंदू राजान मुसलमानी सत्तेक हारोवन हो वाठार आपल्या ताब्यांत घेतलो.ताचे फाटल्यान ताचो चलो यदू हाणें इसलाम धर्म आपणावन जलालुद्दीन ह्या नांवान 1431 मेरेन राज्य केलें.फुडें बंगालची सत्ता इलियास वशाकडेन गेली.ती 1487 मेरेन आसली.उपरांत विंगड विंगड सुभेदारांचें ह्या वाठाराचेर शासन आसलें.हातूंत अल्लाउद्दीन हुसेनशाहा नांवाच्या सुभेदाराच्या कालखंडांत म्हळ्यार 1493 ते 1519 बंगालांतलो म्हान संत चैतन्य जावन गेलो.हो काळ शांती आनी भावपणाचो आसलो.1538 त शेरशहा हाणें ह्या वाठाराचेर आपलो ताबो मेळयलो.ताणें आपलो कारभार बरे तरेन चलयलो.1574 त मोगल सम्राट अकबर बादशहान बंगाल जिखून थंय आपलो सुभेदार दवरलो.राजा मानसिंग 1587 ते 1605 बंगालचो सुभेदार आसलो.ह्याच काळांत पुर्तुगेज लोकांनी आराकान आनी चितागाँग (आयचो बांगलादेशाचो वाठार) ह्या सुवातांनी आपलो जम बसयिल्लो.थोड्या काळा उपरांत पुर्तुगेजांनी हुगळीक आपलि ठाणें केलें.औरंगजेबाचे राजवटींत मीर जुलमा आनी शाहिस्तेखान बंगालचे सुभेदार जाले.ह्याच काळांत वेपार – उद्देगाचें निमित्त करुन ब्रिटिशांनी इस्ट इंडिया कंपनीच्या नांवान आपलो जम बसयलो.जायत्या सुवातांनी आपल्यो वखारी उकत्यो केल्यो.फ्रेंच आनी हॉलंडी लोकांनीय आपल्यो वखारी घाल्यो.१६८८ वर्सा मोगलां आड जाल्ल्या झुजांत ब्रिटिशांक हार खांवची पडली तरीय हुगळीक वेपार करपाक आनी उलबेरियाक किल्लो बांदपाखातीर मोगलांची मान्यताय तांकां मेळ्ळी.१६८९ त इब्राहिमखान हो बंगालचो सुभेदार जालो.ताणें शांततायेचो पुरस्सकार केलो.पूण ताच्या कार्यकाळांत उपराशिल्ली बंडाळी ताच्यान आटापा हाडूंक जालीना.पूण ब्रिटिशांनी हाचो फायदो घेतलो.स्वताचे राखणेचें कारण मुखार करुन तांणी कलकत्ता, चंद्रनगर, चिनसुरा नगरांनी व्हड किल्ले बांदले.इ. स. १६९० मेरेन ब्रिटिशांनी बंगालांतलो पुराय वेपार – उद्देग आपल्या ताब्यांत घेतलो.इ. स. १७०० वर्सा ब्रिटिशांनी सुटानाटी गोविंदपूर आनी काळिकाता हीं खेडीं विकतीं घेतलीं.काळिकाता फुडें कलकत्ता म्हणून नांवारुपाक आयलें.१७५६ त आलिवर्दिखान हाचो नातू सिराज उद्दौला हो पिरायेच्या एकुणिसाव्या वर्सा बंगालच्यो सुभेदार जालो.हो बंगालचो निमणो नवाब. त्या वेळावेलो तात्त्कालीन इस्ट इंडिया कंपनीचो मुखेली क्लायव्ह हाणें ताचो प्रधान मीर जाफर हाका फितूर केलो.१७५७ त जाल्ल्या प्लासीच्या झुजांत मीर जाफर हाणें ब्रटिशांक नवाबाआड आदार दिलो.हाका लागून प्लासीचो लडाय ब्रिटिशांनी जिखली.ह्या जैतान ब्रिटिशांची भारतांतली बुन्याद घट जाली.१७७२ ते १८०७ ह्या काळांत लॉर्ड वॉरन हेस्टिंग्स, मॅकफरसन, कॉर्नवालीस, वेलस्ली, मिंटो हे इस्ट इंडिया कंपनीचे गव्हर्नर जनरल म्हणून बंगालांत आयले.हरीपुराक भरिल्ले काँग्रेसीचो तो अध्यक्ष आसलो.

ब्रिटीश सत्तेआड समाजीक आनी राजकीय मळार जागृताय करपाचो वावर बंगालांत खूब आदीं सुरू जालो.१८५१ त ‘नॅशनल असोसिएशन’ ची स्थापणूक जाली.तिचें स्वरुप अखिल भारतीय पांवड्यावयले आसलें.१८३८ त ‘ब्रिटीश-इंडिया सोसायटी’ ची स्थापणूक जाली.तातूंत सगळ्या जातीधर्माचे जमीदार एकठांय जाल्ले.१८६७ ते १८८० मेरेन कांय देशभक्त लोकांनी ‘चैत्रमेळ’ नांवाचो उत्सव चालू दवरिल्लो.ह्या उत्सवाचो मुखेल हेत देशाखातीर एकठांय येवप हो आसलो.ब्रजेंद्रनाथ ठाकूर, गणेन्द्रनाथ ठाकूर, नवगोपाल मित्र हांची बुद्द ह्या मेळाफाटल्यान आसली.रवींद्रनाथ टागोर होय ह्या मेळांत वाटो घेतालो. अशा संघटणांतल्यान फुडें काँग्रेस जल्माक आयली.ह्याच कालखंडांत बंगालच्या राजकीय मळार बिपीनचंद्र पाल, सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी हांचो उदय जालो.सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी १८९५ वर्सा पुणें आनी १९०२ वर्सा अहमदाबादेक भारिल्ल्या काँग्रेस अधिवेशनाचो अध्यक्ष आसलो.बिपीनचंद्र पाल क्रांतिकाराच्या गुप्त पंगडाकडेन समबंदीत आसलो. वंगभंग आनी स्वदेशी आंदोलन हातूंत ताचो वांटो मोलाचो थारला.वंगभंग हें बंगालच्या इतिहासांतलें काळें प्रकरण.ब्रिटिशांनी १९०५ वर्सा धर्माच्या नांवान केल्ले बंगालचे फाळणेक हिंदू आनी मुस्लीम ह्या दोनूय जमातींनी खर विरोध केलो.निमाणें १९११ वर्सा ब्रिटिश सरकारान बंगाली भौसामुखार नमून लॉर्ड कर्झन हाणें फाळणेचो वटहुकूम फाटीं घेतलो.भारतीय सुटके झुजांत बंगालच्या क्रांतिकारकांचो वांटो खूब मोलाचो. वंगभंगा उपरांत तांचे कुशळ संघटण करपाचो वावर अरविंद घोष हाणें केलो.गांधीच्या असहकार आंदोलनांत पुराय बंगाल वांटेकार जाल्लो.चित्तरंजन दास हाणें असहकार आंदोलनांत बंगाली भौसाचें फुडारपण केलें.ताच्या फाटल्यान हे चळवळींचें फुडारपण सुभाषचंद्र बोस हाचे कडेन गेलें.ताच्या क्रांतिकारी विचारांचो मेळ हेर काँग्रेसी फुडाऱ्यांवांगडा पडूंक नाशिल्ल्यान तो पक्षांतल्यान भायर सरलो आनी ताणें फॉरवर्ड ब्लॉक नांवाच्या पक्षाची स्थापणूक केली.आझाद हिंद फौज हे संघटणेची निर्मणी करपांत ताचो म्हत्वाचो वांटो आसा.

1941 वर्सा जपानाच्या आदारान सिंगापूरांत ताणें आझाद हिंद फौजेचें पुनर्संघटण केलें. हे खातीर ताणें जर्मनीचोय पालव मागिल्लो.21 ऑक्टोबर 1943 वर्सा सिंगापूरांत ताच्या फुडारपणाखाला स्वतंत्र भारताच्या हंगामी सरकाराची स्थापणूक केली.जपानान ब्रिटिशंकडल्यान जिखून घेतिल्ले अंदमान निकोबार हे जुंवे आझाद हिंद फौजे सुवादीन केले.1944 वर्साच्या म्हाझुजांत जर्मनी आनी जपान हांकां हार पडली आनी तेवरवीं तांचेर आदारून आशिल्लो आझाद हिंद फौजेक खर धपको बसलो.18 ओगस्ट 1945 त सुभाषचंद्र बोस हाका विमान अपघातांत मरण आयलें.हाका लागून हांगाचे क्रांतिकारी संघटणेची ब्युन्याद हाल्ली दुसरे वाटेन दुसऱ्या म्हाझुजाच्या धपक्यांतल्यान युरोपांतल्या चडशा देशांची अर्थीक आनी लश्करी तांक उणावल्ली. ब्रिटिशांकय भारताचेर शासन चलोवप खूब कठीन जावंक लागिल्लें. निमाणें ब्रिटिशांनी भारताक स्वातंत्र्य दिवंचेआदीं पुराय भारताची धर्मीक भारत आनी पाकिस्तान अशी फाळणी केली. हाचो परिणाम म्हूणन बंगालाचेय दिन कुडके जाले. उदेंत बंगालांत मुसलमान चड आशिल्ल्यान तो पाकिस्तानांत आस्पावलो.1972 त उदेत पाकिस्तान, पाकिस्तानासावन वेगळो जालो.आयज ह्या वाठराक बांगलादेश म्हणटात.भारतीय संगराज्यातलें बंगाल (अ.) राज्य 1947 त अस्तित्त्वांत आयलें. 1 जानेवारी 1950 ह्य दिसा कूचबिहार हो जिल्हो ह्या राज्यांत आस्पावलो. 2 ऒक्टोबर 1954 ह्या दिसा चंद्रनगर हो वाठार बंगालांत आस्पावलो. 1956 वर्सा राज्य पुनर्रचणूक अधिनेमावरवीं बिहार राज्याचो 8177 चौ. किमी. वाठार ह्या राज्यांत आस्पावलो.

राज्यवेवस्था

रांज्यांत त्रिस्तरीय पंचायत राजवेवस्था आसा.1788 वर्सा मेरेन राज्यात 3437 पंचायती, 331 पंचायती समीती आनी 16 जिल्हो परिशदो आसल्यो. राज्यांतले विधानसभेचेर 294,लोकसभेचेर 42 आनी राज्यसभेचेर 16 वांगडी वेंचून काडटात.थळावें प्रशासन बरे तरेन चलचें म्हणून राज्याचे 17 जिल्हे केल्यात.तांचीं नांवां अशीं – बांकूर, बिरभूम, वर्धमान, कलकत्ता, कूचबिहार, दार्जिलिंग, हुगळी, हावडा, जलपैगुरी, माल्डा, मेदिनीपूर, मुर्शिदाबाद, नादीय, पुरुलिया, उत्तर चौवीस परगण,दक्षिण परगण, आनी अस्तंत दिनाजपूर.राज्याचे राजपाटण कलकत्ता आसून राज्य प्रशासन हांगासावन चलता.

अर्थीक स्थिती

राज्यांत देशांतलें 14% भात-पीक जाता. 1988-98 वर्सा भाताचें वट्ट उत्पादन 1,15,155 हजार टन इतलें जालें. भातपिकसखाला 5622.0 हजार हेक्टर भूंय आसा. राज्यांत देशांतलें 59.5% ताग, 21.5% च्या,29.2% बटाट हांचे उत्पादन जाता. 1988-89 मेरेन तेलबियांची लागवड 492.5 हजार हेक्टर वाठारांत केल्या.ताचे पासून 403.6 हजार टन तेलबियांचें उत्पादन जाता.

कोळसो आनी चीनी माती रज्यांत व्हड प्रमाणांत मेळटा.हेर खनिजांमदी डोलोमायट, रॉक फॉस्फेट, भाजिल्ली माती, चूनखडी, तांबें, लोखण, सिलीका, मँगनीज, रेंवचे फातर (sandstone) हांचो आस्पाव जाता. 1987 त राज्यांत कोळशांचे उत्पादन 21.06 दशलक्ष मॅट्रीक टन इतलें जालें. ताग, च्या, कापड गिरणी, रेशमी, सायकली, कागद,यांत्रिकी आनी अभियांत्रिकी वस्तू,रसायनां, साकर, ऐलुमिनीयम, लांकूड कारागिरी,जोतीं, दुदाचें उत्पादन,कंवची हे उद्देग राज्यांत भरभराटीक आयल्यात.केबल, रेल्वे डबे, सारीं, तारवां, बांदावळ हे उद्देग सरकाराच्या नियंत्रणाखाला आसात.राज्यांतले भोवउद्देशी शिंपणावळ प्रकल्प आसात. तिस्ता धारण प्रकल्पूय राज्यांत

शिंपणावळ प्रकल्प

दामोदर देगण प्रकल्प, मयुरकाशी प्रकल्प, कांगसाबटी प्रकल्प हे उदकापुरवणेच्यो गरजो भागयता.

ऊर्जा प्रकल्प

दामोदर देगण प्रकल्प, मयुरकाशी प्रकल्प, बंदले ऊर्जा प्रकल्प केंद्र, संथालदी ऊर्जा केंद्र, दुर्गापुर प्रकल्प, कोलघाट ऊर्जा प्रकल्प. राज्यांत वीज आनी पुरवण महामंडळ शारांत वीज पुरवण करता. ताच्या हाताखाल चार केंद्रां आसात.

येरादारी आनी संचारण

उदकाळ न्हंयो आनी व्हड दर्यादेग हांकां लागून राज्यांत उदका येरादारीक खूब म्हत्व आसा. राज्यांत 779 किमी. लांबायेचे उदका मार्ग (न्हंय आनी खारीजां मेळून ) आसात. राज्यांतलें म्हत्वाचें शार हुगळी न्हंयेचेर वसलां. उदका रचनाचीं साधनां उपलब्ध आशिल्ल्यान तें वेपार आनी आर्थीक उलाढालींचें केंद्र थारलां. ईशान्या भारताक भारताच्या हेर वांट्यांकडेन जोडपांत राज्यांतल्यान वचपी रेल्वे आनी रस्ते उपगी थारल्यात.

ट्राम

राज्यांत उपलब्ध आशिल्लें एक म्हत्वाचें येरादारीचें साधन. ट्रामसेवा राज्यांत कलकत्याक 1883 वर्सा सुरु जाली. कलकत्ता ट्रामसेवा कंपनी ही सेवा दिता. 1991-92 त हे सेवेसावन राज्याक 10.50 कोटी येणावळ मेळ्ळी. पूण तेच वांगडां 37.25 कोटी खर्चाचो भार पडिल्ल्यान वट्ट 27 कोटी लुकसाण सोंसचें पडलें. हाका लागून ही सेवा बंद करपाचो प्रस्ताव सरकारान विचारांत घेतला.

1986 मेरेन बंगाली भाशेंत 52 दिसाळीं आनी 433 सातोळीं भायर सरतालीं राज्यांत मान्यतायप्राप्त दिसाळ्यांचो खप 9 लाख 10 हजार जाल्यार हेर नेमाळ्यांचो 13 लाख 69 हजार इतलो आसा (1989). अमृतबझार पत्रिका इंग्लीश बंगाली हें राज्यांतलें म्हत्वाचें दिसाळें आसून 1990 त ताचो दीसपट्टो खप 4,08,773 इतलो आसलो. हेर म्हत्वाच्या खबरांपत्रांमदीं जुगांतर (बंगाली), स्टेटसमन (इंग्लीश), हिंदुस्थान स्टँडर्ड (इंग्लीश),विश्र्वामित्र (इंग्लीश), सनमार्ग (इंग्लीश) हांचो आस्पाव जाता.

राज्यांत दूरदर्शन आनी आकाशवाणीचें जाळें पुरयपणान पातळिल्लें आसा कलकत्ता दुरदर्शन केंद्र दोन वाहिनींवयल्यान कार्यावळी विरयतात. सिनेमा निर्मणेंतूय नवे नवें प्रयोग जाल्ले आसून 1990 वर्सा बंगाली भाशेंत 50 सिनेमांची निर्मणी जाली. 1990 वर्सा कलकत्त्याच्या चित्रनिर्मणी केंद्रांनी विंगड विंगड भाशांतली 77 सिनेमांची निर्मणी जाली.

लोक आनी समाजजीण

राजपाटण – कलकत्ता. लोकसभा – बंगाली. अक्षांश आनी रेखांश 2138 उत्तर ते 2710 उत्तर आनी 8550 उदेंत ते 8950 उदेंत. लोकसंख्या 67982,732 (1991).

धर्म

राज्यांत हिंदूंचें प्रमाण 78%, मुसलमान 19% आनी हेर 3% बौध्द, जैन आनी क्रिस्तांव आसात. हेर जातीं मदीं उच्चवर्गियांच्यो सप्तशती, वैदिक, कनौजी, साहू, मोदी, बनिया कामकरी जातीं मदीं गोप, गदेरी, कुणबी, कोइरी, कलिता अघरिया आनी आदिवासी जातींमदीं बेदिया, राजवाड आनी बागडी जमाती राज्यांत आसात.

अस्तंतेच्या पवभावाखाला बंगाली मनशाचो आयचो भेस आसलो तरी सादारणपणान बंगाली दादलो धोंतर न्हेसता. खांद्दार शाल आनी आंगाक सैल सदरो घालता. बंगाली बायलो पांच वारी साडी न्हेसतात. बायलांची न्हेसन न्हेसपाची पद्दत खास बंगाली ढंगाची आसता. तांबडे देगेची धवी साडी, भागांत सिंदूर, शंखाचीं कांकणां आनी पांयांतली मेथी बंगाली सवायशीण बायलेच्या आंगार सर्रासपणान दिसता.

शीत आनी नुस्तें बंगाली लोकांचे मुखेल अन्न. जेवणांत मोरयेचें तेल आनी नाल्ल हांचो वापर चड प्रमाणांत जाता. जेवणाच्या शेवटाक धंय खावपाची पद्दत हांगा आसा. रसगुल्ला, संदेश, चमचम, कालाजाम, तादळाची खीर (पायस) हेहांगासल्ले मुखेल गोड खाणांचे प्रकार. बंगाली लोक भुरगें जल्मतकच सव्या दिसा षष्ठी देवतेची (सटी) पुजा करतात.ह्या दिसा ब्रह्मदेव भुरग्याचें भविश्य बरयता अशी समजूत सा. ल्हान भुरग्यांक मोरयेचें तेल लावन, वतांत दवरुन उपरांत न्हाणोवपाची चाल आसा. मोरयेच्या तेलान भुरग्यांचीं हाडांघट जातात असो हागाचो लोकमानस मानता. भुरग्याचें नांव आठ म्हयन्यांचेर दवरतात. ह्या सुवाळ्याक अन्नप्राशन म्हणटात.मूज बांदपाचो विधीय ह्या लोकांमदीं चलता.बंगाली भुरग्यांक मूज बांदतकच तीन दीस मेरेन सुर्याचें दर्शन घेवंक मेळना. मंगल समयार शंख वाजोवप ही बंगाली लोकांची आजवेरची परंपरा. लग्नां सादारणपणान व्हंकलेगेर जाता. चडशीं लग्ना गोरज म्हुर्तार जातात. लग्नांत चलयेची आवय न्हवऱ्याचें तोंड पळयना. होमहवन जातकच लोकांक गवाय दवरून न्हवो व्हंकलेच्या माथ्यांत सिंदूर भरता. हाका सिंदूर दान म्हणटात. रातीकडेन व्हंकलेगेर जेवणखाण जाता. दुसऱ्या दिसा चली घोवागेर वता.

बंगाली लोकांचें नवें वर्स वैशाख म्हयन्यांत सुरू जाता. नव्या वर्सा दिसा लोक गंगास्नान करून दानधर्म करतात. वेपारी नवे हिशेब ह्याच दिसा सावन सुरू करतात. गिमाच्या दिसांनी उदक आटचें न्हय, शेतांतलेम पीक सुकचें न्हय म्हणू ‘पुन्नि पुकूर’ हें व्रत मनयतात. ते खातीर एक फोंड खणटात. तो इदकान भरतात. ताचेर बेलाची खांदी दवरतात, बेलाचे खांदयेर आनी फोंडाच्या चारूय वाटांनी फुलां सोडटात आनी पुजा करतात. बंगाली चलयो ह्या वेळार पदां गायतात. ताका ’छडा’ म्हणटात. राज्यांत हेर परबांमदीं जामाय षष्ठी, भादुली, विश्र्वकर्मापुजा, भादु आनी तुशू,कोजागिरी, भाईकोट, कार्तिक पुजा, संक्रांत, श्री पंचमीहोळी हांचो आस्पाव जाता. दुर्गापुजा ही बंगाली मनशाची सगळ्यांत व्हड परब.आश्र्वीन म्हयन्याच्या नवरात्रांत धा भुजाचे दुर्गेचे मुर्तीची सगळ्या वाठारांनी पुजा जाता. नवरात्रांतले णव दीस दुर्गेमुखार ‘चंडीपाठ’ चलता. धाव्या दिसा दुर्गेचें विसर्जन करतात. बंगालांत दर्गेक ‘ठाकूर’ आनी तिचे पुजेक ‘अकल-बोधन’ म्हणटात.

कलाकुसर

चित्रकलेक बंगाली लोक ‘पट’ जाल्यार चित्रकाराक ‘पाटुआ’ म्हणटात. कालीघाटचे ‘पटुवे’ चित्रां काडपांत फिशाल आसतात. रामलीला, कृष्णलीला, पुराणीक चित्रां, वाग, शिवाचीं चित्रां ते खास करुन काडटात. मातयेचीं आयदनां आनि धांकणीं हांचेवयली चित्रकला बंगाली लोककलेचें एक जिवें आंग. हांगाच्यो मातयेच्यो मुर्ती खूब नांवजिल्ल्यो आसात. पुर्विल्ल्या काळासावन हांगा खास तरेच्यो मातयेच्यो बावल्यो तयार करतात. ताका ‘बेनपुतल’ म्हणटात. प्रत्येक खेड्यांत ‘मुर्तीकार पाडा’ नांवाचो वाठार आसता. आर्विल्ले भारतीय चित्रकलेंत नवे प्रयोग बंगाली चित्रकारांनी केले. तातूंत अवनींद्रनाथ ठाकूर हांचो वांटो खूब व्हड आसा. अजंठा, मोगल, पहाडी, चीनी, जपानी आनी हेर विंगड विंगड चित्रशैलींचो तो जाणकार आसलो. ताणें बंगालांत अजंट-चित्रशैलीक परती जिवी केली. नंदलाल बोस, असित हालदार, मुकूल डे,देवीप्रसाद, रॉयचौधरी आनी रवींद्रनाथ टागोर हांचो वावर खूब मोलाचो.

वस्तूशिल्प

बासबेडियाचें विष्णु आनी हंसेश्र्वरी देवीचें देवूळ म्हळ्यार भारतीय स्थापत्यकलेची आगळी वेगळी कुरू. विष्णुमंदिराचे वण्टीचेर रामायण आनी महाभारतांतलीं चित्रां कोरांतिल्लीं आसात. बांकूडा वाठारांतलीं देवळां, बंगाली घरांच्या वयल्यान धांपण्यावरी दिमुसलमानी राजवटीक लागून हांगाचे स्थापत्यकलेचेरसतात. ‘जोडा-बंगाल मंदीर’ ही विष्णुपुराणांतल्या देवळाची खासा शैली आसून ताचेवयलें नक्षीकामूय अप्रूप आसा. हांगासल्ली थळावी लोकशिल्पकला उंचेल्या पांवड्यावयली आसा. पडिल्लो मुसलमानी शैलीचो थोडो भोव प्रभाव आयजूय जाणवता. रांगोळी/रेखाटन : बंगाली लोककलेचें आनीक एक खाशेलें आंग. घरामुखावयलें आंगण सारोवन जी रांगोळी घालतात, ताका ‘अल्पना’ म्हणटात. ल्पना काडचे खातीर सुरवेक तांदळाची पिठी उदकांत कालयतात.उपरांत लुगटाच्या कुडक्याच्या आदारान, हातांनी सोबीत सुंदर अल्पनाचें रेखाटन करतात.

हेर कारागिरी

वीरभूम जिल्ह्यांतलो फूलमाळी नांवाचो कारागिराचो वर्ग सनकाड्या आनी भेंड ह्या वस्तूंसावन सोबीत सजावटीच्यो वस्तू तयार करता. नरम लांकडामदीं कातरकाम करून केल्यो ल्हान व्हड फणयो, दारदक लावपाचें तोरण, गळ्यांत घालपाचे हार, लग्नांत न्हवऱ्याच्या माथ्यार घालपाची तोपी ह्या जिल्ह्यांतले कारागीर तयार करतात. मुर्शिदाबादेक (कलकत्ता) हतयाच्या दांतांसावन देव-देवतांच्यो ल्हान ल्हान मूर्ती, कांकणां, कुकमाच्यो डबयो तयार करतात. विष्णुपुराणांत शंखाची कांकणां करतात. ढाक्का आनी कलकत्त्याक भांगर आनी रुप्याचे नक्षीदार नाजूक काम करतात. विष्णूपूर, मुर्शिदाबाद, शांतिपूर, टंगाई, चंद्रकोना, भागलपूर, फाराशडांगा आनी हेर सुवांतीनीं जावपी रेशमी नांवाजिल्लें आसा. मेदिनीपूरच्यो शेंदऱ्यो खूब नामना जोडून आसात. भादुर आनी शीतलपाटी नांवाच्या तणासावन ह्यो शेंदऱ्यो करतात. शेंदऱ्यो खास करून बायलो विणटात. जाण्ट्यो बायल्यो फाविल्ल्या वेळांत सुंदर गोजड्यो शिंवतात. तांकां बंगालांत ‘कंथा’ म्हणटात.  लेप, सुजनी, बेतन, ओआर, आरसीलता, दुर्जनी आनी रुमाल अशो सात तरांच्यो कंथा आसतात.

शिकप/शिक्षण पद्दत आनी प्रसार

1991 चे लोकमेजणेप्रमाण राज्याची साक्षरताय 57.72% आशिल्ली. दादल्यांची सारक्षताय 67.24% जाल्यार बायलांची 47.15%. राज्यांत फुडल्यो विंगड विंगड पांवड्यांवयल्यो शिक्षणीक संस्था आशिल्ल्यो. 1987-88 त मुळाव्यो 50,827, पूर्व माध्यमीक – 4147, माध्यमीक आनी उच्च माध्यमीक – 6801, म्हाविद्दालयां (फकत शिक्षणीक – 302, वेवसायीक म्हाविद्दालयां – 62,विद्दापिठां – 10.