इंडो-आर्यन भाशा पंगड

इंडो-युरोपियन भाशाकुटुंबाच्यो शाखा अस्तंतेक आयर्लंड ते उदेंतेक आसामेरेन पातळ्ळ्यात. तातूंतल्या उदेंतेकडले शाखेक आर्यन म्हण्टात. आर्यन शाखेच्यो तीन उपशाखा आसात: इराणी, दार्दीक आनी इंडो-आर्यन. दार्दिक शाखेची कश्मीरी सोडल्यार भारतांतल्यो हेर सगळ्यो परंपरागत इंडो-युरोपियन भासो इंडो-आर्यन जावन आसात.

भुगोलीक सुवात आनी भाशीक खाशेलपणां हांकां अनुसरून ग्रिअर्सन हाणें इंडो-आर्यन भाशेचे तीन गट केल्ले आसून तांकां अनपक्रमान बाह्य, आंतर आनी मध्य अशीं नांवां आसात.जांचे एके वटेन इंडो-आर्यन भासो आसून आनी मध्य अशीं नांवां आसात. जांचे एके वटेन इंडो-आर्यन भासो आसून हेर वटांनी इंडो- युरोपीयन भाशा पंगडाभायल्या कुटुंबाच्यो भासो आसता त्यो बाह्य. जांचे एके वटेन बाह्य, जाल्यार हेर वटांनी इंडो – आर्यन भासो आसात त्यो आंतर आनी सगळ्या वटांनी फकत इंडो- आर्यन भाशेन रेंवडायल्ल्यो आसात त्यो मध्य.

बाह्य पंगडाचे तीन वांटो आसात: 1 वायव्य- सिंधी आनी लहदा 2. दक्षिण-मराठी आनी कोंकणी 3. उदेंत-उडिया, बंगाली, बिहारी, आसामी. आंतर पंगडाचे दोन वांटे आसात: 1. मध्य-हिंदी, पंजाबी, गुजराती, भिली, खानदेशी, राजस्थानी 2. पहाडी-उदेंत, मध्य आनी अस्तंत पहाडी. मध्य पंगडांत एकूच वांटो आसा: हिंदी (अवधी, कोसली, बाघेली, बाघेलखंडी, छत्तीसगढी,लाडिया). हिंदीच्यो हेर ब्रज, कनौजी ह्यो बोली आंतर पंगडाचे हिंदींत येतात. श्रीलंकेची सिंहलीं ही भास इंडो-आर्यन आसून ती भारताभयर आसा. पूण आपले व्याख्येप्रमाण ती खंयच्याच पंगडांत बस नाशिल्ल्यान तिचो एक चवथोच पंगड मानचो पडटलो.

इतिहास

भारतांत ऑस्ट्रिक, तिबेटो-बर्मन, द्राविड आनी इंडो-युरोपियन ह्या कुटुंबांतल्यो भासो उलोवपी लोक आसात. तातूंतले इंडो-युरोपियन भाशिक लोक सगळ्यांत निमाणे आयले.तांचो काळ अदमासान इ. स. प. सुमार 1500 ते 1200 अशें मानतात. इंडो-आर्यन भाशेचो सगळ्यांत पूर्विल्लो पुरावो वेद. ताची निर्मणी आर्यांचो भारतांत प्रवेश जावंच्यापयलींच सुरू जाल्या आसतली. आर्य लोकांचे पंगड ल्हव ल्हव उदेंतेकडेन आनी दक्षिणेंतय गेले. जायत्या थळाव्या लोकसमूहांनी तांच्यो बोली-भासो आपणायल्यो. ताका लागून ह्यो हृबोली चडशो सबंद देशभर ऑस्ट्रिक, द्राविड वा तिबेटो-बर्मनच्या निम्नस्तराचेर उब्यो आसात. म्हळ्यार इंडो-आर्यन भाशेचें मूळ वैदिक वा ताचेसारकिल्या बोलींचें परिवर्तित स्वरूप जावन आसा. ह्या परिवर्तनाचीं कारणां भाशांभितरल्यो घडामोडी, भायल्या भासांचो संपर्क आनी राजकीय आनी सांस्कृतीक घडणुकांचो परिणाम हीं आसात.

वैदीक साहित्याची घडण जायत आसतना सदच्या वेव्हारांतल्यो आर्य बोली बदलत आशिल्ल्यो. वेद, आरण्यकां, उपनिषदां आनी त्या संदर्भांत निर्माण जाल्ले शास्त्रग्रंथ हांणी भाशेक थीर स्वरुप दिलें, जाल्यार जिविताच्या झोताकडेन संबंदीत आशिल्ल्यो बोली उत्क्रांत जायत गेल्यो. ह्या थीर साहित्याचो अभ्यास करपी एक प्रतिश्ठित पंडितवर्ग आशिल्लो. तांची परंपरा इतली चैतन्यपूर्ण आशिल्ली की, तांच्यासयत सगळ्या समाजाच्या तोंडांत जरी वैदीक भाशेची प्राकृत आदी उत्क्रांत रुपां आयलीं, तरी अभिजात संस्कृतांतल्या ग्रंथनिर्माणेचो झोत ह्या परिवर्तित रुपांवांगडा चालूच आशिल्लो. ह्या दोगांयचो एकमेकांचेर एकसारको परिणाम जायत रावलो. मूळ संस्कृत भाशेवांगडा आयजूय आर्यभासांचे लागशिल्ले संबंद आसात.

धर्मीक संस्कार, ज्योतिश, वैजकी, न्याय ह्या कारणांनी सगळ्या लोकांक त्या त्या विशयांतल्या जाणकारांकडेन वचचें पडटालें आनी तांचे आदारभूत ग्रंथ संस्कृतांत आशिल्ल्यान ही भास ग्रांथिक आसून लेगीत प्रभावी उरली. भाशिक परिवर्तनांत वीरकाव्याची भास; फुडें अशोकाचे शिलालेख आनी पाली; उपरांत नाट्यवाङमयांत आनी सप्तशती हांच्यासारक्या बरपांतली तरेतेरची प्राकृत,इ.स. च्या दुऱ्या सहस्रकाचे सुरवातीचे अपभ्रंश आनी पूर्विल्ली नव आर्यभास (मराठी, कोंकणी, बंगाली आदी) हे मुखेल पांवडे आसात.

वैदीक भासो

ध्वनिपरिवर्तन हें भास बदलपाचें मुखेल कारण आशिल्ल्यान तिचें ध्वनिस्वरुप पयलीं मतींत घेवपाक जाय, तें अशें: स्वर: (शुद्ध) अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋ लृ, (संयुक्त) ए. (अय्) ऐ (आय्) ओ (अव्) औ (आव्). व्यंजना: (स्फोटक) क ख ग घ, (कण्ठ्य) च छ ज झ (तालव्य) ट ठ ड ढ, (मूर्धन्य) त थ द ध, (दन्त्य) प फ ब भ, (ओष्ठ्य, (अनुनासिक) ङ ञ ण न म, (द्रव्य) र ल, (अर्दस्वर) य व, (घर्षक) श ष स ह, (अनुस्वार), (स्वराघात) उदात्त, अनुदात्त, स्वरित. शब्दांचे अखेरेक स्वर वा एकूच व्यंजन येता.

संधी: शब्दांअखेरेक येवपी स्वराचो उपरांतच्या स्वराकडेन, आनी व्यंजनाचो उपरांतच्या स्वराकडे वा व्यंजनाकडे खाशेल्या नेमावरवीं जावपी संयाग म्हळ्यार संधी.

व्याकरण: शब्दांचे दोन वर्ग आसात: विकारक्षम (नाम, क्रियापद, सर्वनाम, विशेषण) आनी विकारशून्य (क्रियाविशेषण, उभयान्वयी, उपसर्ग, उद्गारवाचक).

नाम: नामांत तीन लिंगां, तीन वचनां आनी आठ विभक्त्यो आसतात. सर्वनाम आनी विशेषण हांकांय होच नेम लागू पडटा. पूण सर्वनामांत संबोधन ना.

क्रियापद: क्रियापदांची वांटणी दोन पदांत (आत्मने आनी परस्मै) आनी दरेका पदाची प्रत्ययाप्रमाण धा गणांत करतात.कालदर्शक पद्धती पांच आसात. वर्तमान, रीतिभूत, पूर्णभूत, सामान्यभूत आनी भविश्य. अर्थदर्शक पद्धतीय पांच आसात. विधान, आज्ञा, विधी, इत्सा, संभव. क्रिया कर्तृनिश्ठ, कर्मनिश्ठ वा प्रयोजित आसूं येता. तेभायर कालदर्शक आनी अर्थदर्शक धातुसाधितांय आसात. शब्दांपसून वा धातूपसून शब्द साधपी आनिकूय प्रत्यय आसात. दोन शब्दाच्या खाशेल्या संयोगान तयार जाल्ले समासूय आसात. फुडें फुडें असले समासूय व्हडल्या समाजाचे घटक म्हूण वापरपाक सुरवात जाली.

समृद्ध व्याकरण आशिल्ली वैदिक भास उत्तरकालीन संस्कृत रुपांत बरीच बदलली. भाशेंत स्वराघाताचें म्हत्व नश्ट जालें. स्वरमध्यस्त ड ढ वैदिक भाशेंत ळ ळह जातात. संस्कृतांत ते तशें जायनात. संधिनेम कडक जाले. विभक्तीप्रत्ययांतूय थोडो फरक पडलो. क्रियापदाच्या मळार खूब फरक घडून आयलो.भूतकाळांतलीं रुपां खाशेलपण शेणोवन बसलीं. आज्ञार्थ, विध्यर्थ आनी संकेत हांचो उपोग जातालो, पूण हेर अर्थ व्हडलेशे म्हत्वाचे उरलेनात. उपसर्गाचें स्वतंत्र अस्तित्व नश्ट जावन तें धातूंकूच दसले.

संस्कृती उपरांतच्या काळांत ऋ ऋ लृ ऐ औ हे स्वर नश्ट जाले. दोन स्वरांमदले कांय शुद्ध स्फोटक नश्ट जाले जाल्यार कांय बदलले, सप्राण स्फोटकांतलें स्फोटकतत्व गेलें, ष हो घर्षक वचून स वा श तितलो उरलो, संयुक्त व्यंजनाचे सुवातीर ते ते सुवातेप्रमाण शुद्ध व्यंजनां वा व्यंजनयुग्मां आयलीं. संधी ना जाली. व्याकरणांत नामांचें व्दिवचन नश्ट जालें. कांय वाठारांत तिनूय लिंगा तिगून उरलीं, जाल्यार कांय कडेन दोन आनी कांय बोलींत तर लिंगवेवस्था उरलीचना. क्रियापदांत धातुसाधितांनी खूब मोट्या प्रमाणांत आक्रमण केलें. ताका लागून तांचीं रुपां विशेशणाप्रमाण कर्तो वा कर्म हांकां चड लागींचीं जालीं.

चड म्हत्वाचो फरक घडून आयलो तो शब्दसंग्रहांत. बदलपी समाजीक परिस्थिती आनी राजकीघडणुको हांच्या संदर्भांत संस्कृत शब्दसंग्रह खूब अपुरो आशिल्लो. संस्कृत भाशेकूय द्रविड, ऑस्ट्रिक, ह्या भासांकडल्यान शब्द घेवचे पडले. उपरांतच्या काळांत उत्तरकालीन इंडो-आर्यन भाशांक अरबी, फारसी, तुर्की, पुर्तुगेज, इंग्लीश, फ्रेंच ह्या भासांचें रीण घेवचें पडलें. ताका लागून तांचें शब्दभांडार आनीकूय समृद्ध जालां. वाक्य रचणूक मात व्हडलिशी उदरगत करपाक पावंक ना. अस्तंती भासांच्या अनुकरणाक लागून नवे सूक्ष्म भेद दाखोवपी प्रयोग फुडारिल्ल्या भासांत येवपाक लागल्यात. ताका लागून तांची अभिव्यक्तीक्षमता पयलींपरस जायत्या पटींनी वाडल्या.