उध्येगिकरण

उत्पादन प्रक्रियेंतल्यान भूंय, कामगार, घोळटें भांडवल(circulating capital)आनी स्थायी भांडवल (fixed capital)हांच्या संयोजन(composition) जाल्या बदलाक लागून जें अर्थीक परिवर्तन घडटा, ताका उध्योगिकरण म्हणटात.

भौगोलीक नदरेन उध्दयोगिकरणाची सुरवात अठराव्या'शतमानाच्या शेवटाक इंग्लंडात जाली.इध्दयोगिकरणाक फाव तशी परिस्थिती, कुशळ कामगार, राजकी थीरपण, येरादारीचीं मेळटात तीं साधनां, उदरगतीक लागून विज्ञानीक सोदांक मेळिल्लो वाव, खेळट्या भांडवलाची पुरवण करपी बॅंको, ह्यो गजाली फावो तश्यो आशिल्ल्यान उदेगिकरणाची बुन्याद इंग्लंडांत पडली.

एकुणिसाव्या शतमानाचे सर्वेक फ्रांस, जर्मनी आनी बेल्जियमांत उध्येगिकरणाची सुरवात जाली. सन १८७१ त फ्रांसांत उध्येगिकरणाची सुरवात जाली. १८६० च्या यादवी झुजाउपरांत अमेरिकेंत उधयेगिकरणाचें मुळावण पडलें. १८६८ त जपानांत सरंजामशायेचो नाश जालो. १८८५ सावन शासनाच्या पुरोगामी धोरणाक लागून जपानचे उध्येगीक उदरगतीख सुरवात जाली.रशियांतल्या साम्यवादी क्रांतीउपरांत फाव त्या मार्गा रशियांतल्या उध्येगिकरणान नेट घेतलो.जपान आनी अमेरिकेक सुर्वेक युरोपीय सत्तेचेर मात करची आसली. अमेरिकेकडेन साधनांची(resources) गिरेस्तकाय आनी विस्तृत बाजार तयार आसलो. जपानाकडेन ह्यो गजाली नासल्यो. पूण तांचेकडेन आंतराश्ष्ट्रीय बाजारावरवीं ती मेळोवपाची तांका आनी निश्ठा आसली. जपानाकडल्या संबंदांतल्यान उध्येगिकरण चीनांत पावलें. इंग्लंड आनी हेर वसाहतवादी राश्ट्रांनी आपले सत्तेतळा आशिल्ल्या प्रदेशांनी उध्येगिकरणावी बुन्याद घाली. कच्या मालाच्यो आनी बाजारपेठेच्यो गरजो भागोवपाक तांकां हाची गरज आसली.

भारतांत उध्येगिकरणाची सुरवात कपड्या गिरणींवरवीं जाली. १८५४ त मुंबय लागसार पयली. सुती कपड्याची(cotton cloth) आनी धीरामपूर हांगा पयली ज्यूटाची गिरण सुरू जाली. तोमेरेन कोळशाच्या खणीनीय थोडें भोव स्थायी भांडवल जमिल्लें. १९११ त देशांतलो पयलो तिख्या कारखानो सुरू जालो. परल्य सुती कपड्याच्या आनी तिंख्याच्या उध्येगांक लागपी भांडवल चडशें भारतीयांकडल्यानच आयलें. ह्याच काळांत साकर, खनीजतेल, शिमीट सारक्या.उध्येगांची सुरवात जाली.स्वतंत्रतायेमेरेन भारतीय उध्येगिकरणाक नेट आयलोना. दुसरे पंचवर्सूकी येवजणेंत उध्येगिकरणाचेर भर दिलो. खूब काळ मेरेन उध्येगिक धोरणाक लागूरन ही प्रक्रीया सरकाराच्या पालवाचेर आदारून आसली. अर्थीक उत्क्रांती (evolution)तीन पांवड्यांनी वांटू येता. पयल्या पांवड्यांत भूंय आनी कश्टकरी कामगार सहळ्यांत चड म्हत्वाचे उत्पादकघटक आसून हो पांवडो कृषिप्रधान आसा. दुस-या पांवड्यांत वेपार धंध्यांचें प्रमाण वाडटा. तेच वांगडा घोळेया भांडवलाक चड म्हत्व येता. तिस-या पांवड्यांतले उत्क्रांतीक ‘उध्येगिकरण’ म्हणटात.उध्येगिकरण ही घडणुक नासुन प्रक्रिया आसा. हें प्रकियेंत काळांतरान स्थायी भांडवलाचें प्रमाण वाडत वता. तशेंच हे तीनूय पांवडे एकेच अखंड उत्क्रांतीक प्रक्रियेचे घटक आसून एका पांवड्यांतल्यान दुसरो पांवडो उप्रासता. ही प्रक्रिया आपल्या संवेगांतल्यान (momentum) तशेंच परिस्थिती (environment) बदलांतल्यान प्रेरित (induce) जांव येता.

उध्येगिकरणाचे उदरगतीचीं दोन तासां (dimensions) आसात. एक ताचें भुगोलीक विस्तारप आनी एक ताचें खोलावप. भुगोलीक विस्तारप म्हळ्यार नव्या वाठारांनी उध्येगिकरणाचो आरंभ जावप. खोलावप म्हळ्यार उत्पादन प्रक्रियेंत स्थायी भांडवलाचें म्हत्व वाडप.

इतिहासीक तशें वैश्लेषिक (analytical)नदरेन उध्येगिकरणाचे तीन मुखेल निर्धारक (determinants) आसात: पर्याप्त भांडवल, उपयुंक्त तंत्रगिन्यान आनी पर्याप्त बाजारपेठ.उध्येगिकरणाचे प्रक्रियेंत चडांतचड भांडवल गुंथचें पडटा. थंयच्यान तें सोंपेपणान परतें मेळोवंक येना. हाका लागून अर्थवेवस्थेच्या घोळट्या भांडवलाची गरज भागयल्या उपरांत पर्याप्त भांडवल मेळत जाल्यारच उध्येगीक उदरगत घडूंक शकता. हें भांडवल उत्पादन प्रक्रियेंतले यंत्रसामग्रींत घालतात आनी ताचेर वावुरतल्या कश्टक-यांची उत्पादकता वाडयतात. ही यंत्रासामग्री घडोवपाक ब-या आनी ऊंच पांवड्याच्या तंत्रगिन्यानाची गरज आसता. अशा भांडवल प्रधान (capital intensive) उत्पादनाचो खर्च वाडट्या उत्पन्नाचेर वांटून गेलेबगर अशें उत्पादन फायध्याचें थारना. तेखातीर वाडचे बाजारपेठेची गरज निर्णायक थारता.

उत्पादन प्रक्रियेंतलें परिवर्तन हें जरी उध्येगिकरणाचें मूळ आसलें तरी हेर भौशीक, आर्थीक आनी राजनैतीक प्रचलावेचे (parameters) परिणाम तितलेच म्हत्वाचे आसतात. ताचेवरवीं घडपी संक्रेंद्रण (concentration) उत्पादनप्रक्रिया चड आनी चड एका थरावीक स्थायी भांडवलाच्या सांच्याचेर (cluster)क्रेंद्रीत जाल्यान अशें घडटा. भुगोलीक नदरेन, उत्पादन थरावीक उध्यरगीक शारांनी वा प्रदेशांनी एकठांय जाता. हाका लागून उध्येग ह्या शारांनी वा प्रदेशांनी जमतात. हे प्रक्रियरक नागरिकरण (urbanization) म्हण्टात.

कामगारांच्या वेवसायीक केंद्रीकरणाम लागून तांचेमदीं एकचार आनी संगठ्नघडटा. पूण तेचवांगडा कश्ट करपी कामगार आनी भांडवल हांचेमदलें अंतर वाडटा. हाचें कारण म्हळ्यार उध्येगिकरणाक लागून भांडवलाचें आपलें एक वेगळें आनी व्यापीत (distinct) अस्तितव उदेता,जाचेर कश्टकारी कामगारांचें थोडे भोव नियंत्रण आसता. मालकेंतल्यान उदेवपी नियंत्रण जशें कमी जायत वता, तशें कार्यात्मक नियंत्रण (functional control) मात वाडटा. हाचें कारण म्हळ्यार तंत्रगिन्यानाचे उदरगतीक लागून वित्तीय भांडवलाचfinancial capital) मालकी आनी भौतिक भांडवलावरलें (physical capital) नियंत्रण हांचेमदलें अंतर वाडटा.

उध्येगिकरणाक लागून कश्टक-यांची उत्पादकताय वाडटा. हे वाडटे उत्पादकतेचो मुखेल वांटो जर प्रवर्तकांक (entrepreneurs) आनी भांडवलदारांक मेळ्ळो तरी तिचो कांय फायदो कश्टकारी कामगारांक जाता.हाका दोन कारणा आसात: एक- तंत्रगिन्यानाचे उदरगतीक लागून जशें कश्टकरी कामगारांचें भौतिक भांडवलावेलें नियंत्रण वाडटा तशें उध्येगिकरणाचे उत्पदकतेचे वाडीचो तांकां चड आनी चड वांटो दिवंचो पडटा. दुसरें-वाडटे श्रमीक उत्पादकतेक लागून तांची सत् मजुरी (real wage) वाडटा.

उत्पादन प्रक्रियेंत स्थायी भांडवलाचें म्हत्व वाडटा तशें तातूंत साकार जावपी तंत्गिन्यानाचो निवेश (input) वाडटा. तेचवांगडा भौतिक भांडवल घडोवपाक पक्वावधी (gestation period)लागता. तो आनी पत्पादनाची पर्याप्त क्षमता (optimum scale of production) वाडटा. हाका लागून अर्थवेवस्थेंत कांय म्हत्वाचे बदलघडटात. पयलो राश्ट्रीय हिताचें थारता. हाका लागून अर्थप्रणालींतली (economic system) दृढता (rigidity) आनी नियंत्रण वाडटा.

मुक्त अर्थवेवस्थेंत (Free Market Economy) खंयचीय वस्त कितल्या प्रमाणांत उत्पन्न करची, हें निमाणें गिरायकाच्या निर्णेयाचेर आदारून आसता. निकतेच उध्येगिकरणांत पावल घालपी देशांचे प्रस्न वेगळे आसतात. ते दोन तरेन वयर सरतात. एक-उध्येगिकरणाचेर भर दिवपी, दोन-साधनांच्या आनी सांस्थिक (institutional) मर्यादेभितर (constraints) उध्येगिकरण घडोवपाविशीं. अस्तंत युरोपी देशांनी, उध्येगिकरण अर्थीक उत्क्रांतीच्या स्वसंवेगांतल्यान उप्राशिल्ल्यान हो प्रस्न येवंक ना. अमेरिका आनी जपानांत उध्येगिकरणाची प्रेरणा, कृषिवेवस्थेतले समृध्दींतल्यानच मेळ्ळी. उदरगतीचे नदरेन फाटल्यान आशिल्ल्या देशांनी ही एक समस्या उप्रासल्या. फुडारिल्ल्या देशांची फाट धरूंक तांकां जायत्यो आडखळी येतात. अर्थी आनी समाजीक उत्क्रांती उध्येगिकरणाक फाव तशी नाशिल्ल्यान तिचो नेट मंद उरता आनी साधनांचो इबाड जाता. कृषिक्षेत्र आनी वेपार-धंध्याची पर्याप्त उदरगत जाल्ल्यान उध्येगिकरणाक फाव तशी आशिल्ल्या भांडवलाचो आनी बाजारपेठेचो उणाव पडटा. भांडवल मेळ्ळें जाल्यार लेगीत कृषी क्षेत्रांत फाव तशी प्रभावी मागणी (effective demand) नासल्यार उध्येगिकरणाचेर बंधन उरता.

भांडवलाचे उणीवेक लागून नीक एक प्रस्न उप्रासता. आशिल्लें भांडवल जायत्या उध्येगांनी आनी जायत्या सुवातींनी शिंपडावपाचें काय थोड्याच उध्येगांची आनी थरावीक जाग्यांची उदरगत घडोवपाची? (थंयच्यान तो भोंवतणी विस्तारपाच्या उध्येशान). हो प्रश्न म्हत्वाचो आसता.खंयच्याय उध्येगांत वा जाग्यार उदरगत घडोवपाक उणेच म्कळ्यार एक थरावीक गुंतवणूकीची गरज आसता(critical minimum investment). ताचेवरवीं कमी भांडवलाची पुरवण केल्यार ताचो कांयच फायदो जायना. तेखातीर भांडवल शिंपडावप अयोग्य थारता. हाचे उरफटें कांय थरावीक उध्येगांनी वा जाग्यांनी भांडवल गुंथयल्यार उदरगत तितल्यापुरती मर्यादित उरुंक शकता. हाका लागून अर्थवेवस्थेंत असंतुलन तयार जावन ताचे अर्थीक आनी समाजीक दुश्परिणाम घडटात. सांस्थिक संरचनेच्या दुर्बळपणाक लागून उदरगत विस्तारूंक पावना आनी विकसित वाठार भोंवतणचे अविकसित फाटभुंयेंतल्यान(hinterland) साधनां आपणावन तिका आनीकय दुर्बळायता हें ताचेफातलें कारण जावन आसा.

अशे तरेन उध्येगिकरणाचें विस्तारप खोलावत आसा. तेखातीर संवसारीक अर्थवेवस्था बदलत आसता. हाचो परिणाम समाजीक, राजनितीक आनी पर्यावरणीय प्रचलाचेर घडत रावता.