कथ्थक नृत्य

एक नामनेचो भारतीय नृत्यप्रकार, कथ्थक (कथक) म्हळ्यार कथा सांगपी. लक्षणेन नाच,गायन, गायन आनी अभिनय हांच्या माध्यमांतल्यान कथा सांगपी असो ताचो अर्थ जाता. कथकांत एक नट वा कथोपजीवी अशें म्हण्टात. भारतांतल्या खूब पूर्विल्ल्या आनी परंपरासंपन्न लोकनाचांनी शास्त्रीय नृत्याक जल्म दिलो. कथ्थक नृत्याचें रास ह्या लोकनाचांतल्यान मुळावण पडलें. ह्या रासनृत्याचें वर्णन पुराणांतल्यान, नाट्यशास्त्रांतल्यान तशेंच वैष्णव पंथाच्या काळांत रामनृत्याक चड म्हत्व मेळिल्लें. संगीत, काव्य आनी अभिनय ह्या तीनय कलांचो मेळ ह्या नाचांत दिसून येतालो.थाट, भ्रमरी, गत, ततकार ह्या कृथक नाचांत आशिल्ल्या प्रकारांचो रासनृत्यांत आस्पाव आशिल्लो, हें वैष्णव कवींच्या कीर्तनकाव्यांतल्यान दिसून येता. राधाकृष्ण हो रासाचो मुखेल विशय. रास नाचांतल्या कृष्णकथांचे साभिनय कथन करपी मनशांक रासधाली कीर्तनकार वा कथ्थक अशें म्हण्टाले. फुडें ह्याच वर्गाकडल्यान नाचाची एक आगळी शैली तयार जाली आनी कथ्थकाकडल्यान केल्लो नाच कथ्थक ह्या नांवान रूढ जालो.

फुडें नर्तक-नर्तकींक मेळिल्ली हीन सुवात आनी कथ्थक नृत्यांतली कला-गुणांचो जाल्लो न्हास हेखातीर ह्या नृत्यप्रकाराक कांय काळ देंवती कळा लागली. पूण अठराव्या शतकाच्या शेवटाक अवधचो नबाब वाजिद अली शाह हाणें ह्या नृत्याक पाळो दिलो. ताच्याच काळांत कथ्थक नृत्यांतल्या लखनौ घराण्यांचो उदय जालो. १९२६ त श्रीमती मेनका सोखी हिणें कथ्थक नाच मुंबय भौशिकतरेन सादर केलो. तोमेरेन तो नाच दरबारांत वा मेजक्या नृत्यरसिकांचे बैठकीपुरतोच मर्यादीत आशिल्लो. कथ्थक नृत्यशैलीचीं लखनौ, जयपूर आनी बनारस अशीं तीन नामनेचीं घराणीं आसात.

रंगमाचयेर कथ्थकाचें जें प्रत्यक्ष स्वरूप आमकां दिसता. ताचें नृत्य (फकत शारीरिक हालचालीनीं भरिल्ले तालबध्द आंगाचे मोड) अशे दोन विभाग आसात.थाट,आमद,तुकडे,परमेलू,परन् नी ततकार हो नृत्ताचो भाग आनी गत,भजन,ठुमरी हो नृत्याचो भाग.

कथ्थक नृत्याक तबलो, पखवाज आनी सारंगी वा हार्मानियम ह्या वाध्यांची साथ आसता.नर्तक पांयांतल्यान जे जे बोल काडटा, ते ते तबल्यार वा पखवाजार वादक काडत आसता.नर्तकाच्या आनी वादकांच्या बोलांचो तालमापदर्शक म्हूण सूरवाध्याचेर ‘लहरा’(तालांच्या मात्रांइतली सूरमालिका) धरिल्लो आसता. तातूंत जाय ते ताल वापरतात. त्रिताल, सवारी,धमार,आडा चौताल,एकताल चौताल,झपताल,मत्तताल ,रूपक आदी ताल चड प्रचलित आसात. कथ्थक नृत्यांतल्यो कांय म्हत्वाच्यो संज्ञा अश्यो:

थाट : कथ्थक नृत्याची सुरवात थाटान जाता. तातूंत संथ लयींत लयबध्द हालचाल करून नर्तक फुडल्या नृत्याक लागपी मानसिक तशेंच शारीरिक पूर्वतयारी करता.

आमद:हो फारसी शब्द आसून ताचो अर्थ ‘प्रवेश’ असो जाता. संथ लयींत नाचपाक येतलें अशे तरेन पखवाजाचो आनी नृत्याचे बोल एकठांय करून आमदची रचणूक केल्ली आसता.

तुकडा:थैई, दिगदिग, तत् आदी शुध्द नृत्याचे बोल वापरून तुकड्यांची रचना केल्ली आसता. तुकडा म्हळ्यार ल्हान बोल.

परमेलू:पखवाज, नागर,झांज आदी तरेकवार वाध्याचे आवाज आनी नृत्याचे बोल हांचे भरसणेन परमेलूची रचणूक केल्ली आसता.

परन्: फकत पखवाजाचे बोल परनात वापरतात. वाडटे लयींत केल्ल्यो ह्यो रचना जोशपूर्ण आनी कठीण आसतात. कवित्त: देव-देवतांच्या स्तुतिवर्णनांत युक्त अशा नटवरी बोलावांगडा व्रजभाशेंत रचिल्ली छंदयुक्त रचना.

चक्कर:ही ह्या नाचांतली एक खाशेली कृती आसा. वांटकुळें फिरून परतें पयलेच स्थितींत येवप हे कृत्तीक चक्कर वा भ्रमर अशें म्हण्टात.

पढन्तप: तुकडे, परन्, परमेलू हे प्रकार प्रत्यक्ष नाचच्या पयलीं तांचे बोल हातार ताल दिवन सशब्द (भरी) वा हवेंत हात उडोवन नि:शब्द (खाली) क्रिया करून दाखयता.

गत: हो नृतयविभागांतलो प्रकार हाचे गतनिकास आनी गतभाव अशे दोन प्रकार आसात.गत म्हळ्यार गती आनी निकास म्हळ्यार तिचें नट विवरण. गतनिकास म्हळ्यार चालीचें विवरण. गतनिकासांत वेश आसता. ह्यो चाली म्हळ्यार गती.

हंसीगती, गजगामिनी गती, मयूरीगती,मृगीगती आदी पयलीं करतालीं. गतभावांत एखाद्री ल्हानशी कता वा नट्यापूर्ण प्रसंग मुखामळावेल्या भावतरंगांतल्यान आनी शरीराच्या सूचक हालचालींतल्यान व्यक्त करता. होरी, कालियामर्दन आदी ल्हान-व्हड कथाप्रसंग गतींतल्यान उक्ते जातात. तेखातीर शब्दांचो आनी गीत रचनेचो आदार घेनात.

ततकार: कथथक नृत्याचो शेवट ततकार ह्या नृत्तप्रकारान करतात. लयीकडेन खेळत खेळत लयीचे सुंदर पूण कठीण बंध पदन्यासांनी आनी घुंगरांच्या आवाजान प्रदर्शित करतात.संथ लयीपसून द्रुत लयीमेरेन सगकळ्या लयींत ततकार करतात. वेशभूषा:कथ्थक नृत्य करपी दादले आनी बायलांची वेशभूषा सादारणपणान दोन प्रकारची आसता. कांय नर्तकी लांब घोळाचो घागरो, पोलको आनी ओडणी असो भेस करतात, तर कांय जाण चुडीदार, पांयजमा आनी ओडणी असो भेस करतात. कांकणां,कानांतलीं,हार, तिळो आदीं सगळ्यो वस्ती आवडीप्रमाण वापरतात.दादले पितांबर आनी उपरणे असो एक भेस वा चुडीदार, पांयजमो आनी शेलो असो दुसरो भेस करतात.

कथ्थक शैलींत सांकेतिक मुद्रभिनय चडसो नासता. कथ्थकांतलो भावदर्शन पुरायपणान व्यक्तिगत आसता. ह्या वैयक्तिक स्वातंत्र्याखातीर कथ्थक नृत्यकाराक मर्यादेन रावपाची गरज उरना. नव्यो नव्यो कल्पना हाडपाची संद कलाकाराक सदांच मेळत रावता. पूण धर्म,अवस्था, वय आनी सात्विक अनुभाव अलंकारशास्त्राप्रमाणच करपाचे आसतात. कथ्थक नृत्यप्रकारांत आयजमेरेन अच्छनमहाराज,शंभूमहाराज,सुंदरप्रसाद,जयलाल,गोपालजी,भुरेंखा,जयकुमारी आदी नामनेच्यो नर्तक-नर्तकी जावन गेल्यात. सध्याच्या नामनेच्या नर्तक-नर्तकींक लच्छूमहाराज,बिरजूमहाराज,कृष्णकुमार,गोपीकृष्ण,रोशनकुमारी,सितारादेवी,दमयंती जोशी हांचो आस्पाव जाता.