कामशास्त्र

कामशास्त्र र्धम, अर्थ, काम आनी मोक्ष ह्या चार पुरुषार्थांची प्राप्ती, हें ध्येय अडेच हजार वर्सांसावन भारतीय विचारवंतांनी समाजामुखार दवरलां. अथर्ववेदांतल्या कामसूत्कांत 'काम' ही विश्वाची निर्मणी करपी आदिदेवता अशें म्हळां (१९.५२.१). ऋग्वेदांतूय असोच उल्लेख आयला (१०.१२९.४). तांणी कामविचार वायट, अशें मानलेंना. 'धर्माविरुध्दो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ' (धर्माकडेन अविरुध्द काम, हे भरतश्रेश्ठा, म्हजी विभूती आसा) अशें गीतेंत श्रीकृष्णाचें वचन आसा. वेदांत कामभावना ही मनशाच्या मनाची एक मुळावी आनी म्हत्वाची प्रेरणा आशिल्ल्याचें मान्य केलां. ऋग्वेदांतल्या एका सूक्तांत 'काम' शब्दाचो अर्थ इत्सा असो आयला.

कामस्तदगग्रे समवर्तताधि |

मनसो रेत:प्रथमं यदासीत || --- (ऋग्वेद: १०.१२९.४)

अर्थ- ते उपरांत जेन्ना पयलीं मनोरुपी बीं उत्पन्न जालें तेन्ना त्या मनांत काम (वासना, इत्सा) उत्पन्न जाली. ऋग्वेदांतल्या पुरुरवा-उर्वशी आनी यम-यमी हांच्या संवादांत कामवासनेचें आनी प्रेमाचें वर्णन आयलां. वैदिक साहित्यांतल्यो कथा आनी अख्यायिका हांचेवयल्यान त्या काळांतल्या सादारण मनशाचे जिणेंत कामभावनेक म्हत्वाची सुवात आशिल्ली, अशें दिसून येता.

अथर्ववेदांत काम वा इत्सा ही एक म्हान वैश्विक शक्त अशें मानून, सगळ्या देवदेवतांपरस तिका श्रेश्ठत्व दिलां. थोडेकडेन हे वैश्विक शक्तीक अग्नी अशें म्हळां. काम हो आपल्या बाणांनी मनशांची काळजां विध्द करता. कामाच्या बाणांक वेदनांची पाखां आसतात. बाणांचें तोंक अभिलाषेचें जाल्यार फाटलो भाग इत्सेचो आसता(अथर्ववेद: ३-२५).

उपरांतच्या काळांत फाटलो महाकाव्य आनी संस्कृत साहित्य हातूंत कामदेव सुप्रतिश्ठित जालो. वैदिक वाड्मयांत शृंगार देवतेचे पूजे अर्चेचो खंयच उल्लेख मेळना. पूण ब्राम्हणग्रंथांत वर्णील्ल्या कांय फलोत्पादक विधींनी शृंगारचेश्टा आस्पावतात. तेभायर अश्र्वमेध आनी महाव्रत हातूत समागमक्रियेचो उल्लेख आसा. ऋग्वेदांतल्या विवाहसूक्तांत समागमक्रियेचो स्पश्ट उल्लेख आसा (१०.८५.३७). शतपथब्राम्हणांतूय यज्ञवेदीक बायल आनी अग्नी हो तोचो घोव अशें म्हळां (१.२.५.१५-१६); पूण सगळेकडेन धर्मीक विधीक मुखेक सुवात दिल्ली आसून शृंगाराचें स्थान दुय्यम आसा.

वैदिक काळांत कामशास्त्राचो खास अभ्यास जावंक नाशिल्लो. उपनिषद्काळांत पयलेंच खेप प्रजननशास्त्राचे नदरेन कामभावनेकडेन ऋषींचे लक्ष गेलें. कामवासना ही हेर सगळ्या इत्सांइतलीच म्हत्वाची आसा, अशें बृहदारण्यकांत सांगलां (४.४.२२). ह्याच उपनिषदांत फुडें पंचाल देशांतल्या प्रवाहण जैवलीन केल्लें दादले-बायलांच्या एकामेकांचे ओडीविशींचें सविस्तर वर्णन आयलां (६.२.१२). पंचाल देशांतसून कामशास्त्राचो उगम जालो. ब्राभ्रव्य हो कामशास्त्रांतलो पाटांगडो विध्वान पंचाल देशांतलोच.उद्दालक आरुणी हो कामविशींचो गुप्त विद्धेचो आनीक एक पंडित आशिल्लो अशें बृहदारण्यकांत सांगलां (६.४.४). प्रवाहण जैवलीन सांगिल्लें कामाविशींचें गिन्यान उद्दालक आरुणीन आपलो पूत श्वेतकेतू हाका दिलें. मागीर श्वेतकेतून हें गिन्यान सबंद पंचाल देशांत पातळायलें, अशें म्हण्टात.

धर्म आनी अर्थ ह्या दोन पुरुषार्थांची पूर्विल्ल्या आचार्यांनी जशी गंभीर विस्कटावणी केली, तशेंच वात्स्यायनान बारकायेन आनी खोलायेन कामशास्त्राचें प्रतिपादन केलें. कामशास्त्राचे उत्पत्तीविशीं वात्स्यायनान ग्रंथाच्या आरंभाक एक आख्यायिका सांगल्या. ब्रम्हदेवान त्रिवर्गविशींचें विशालकाय शास्त्र निर्माण केलें.ह्या शास्त्रांतसून म्हादेवाचो सेवक नंदी हाणे १,००० अध्यांयांचे 'कामसूत्र' वेगळें काडलें. ताचो संक्षेप उद्दालकाचो पूत श्र्वेतकेतू हाणें ५०० अध्यायांत केलो. ह्या संक्षेपाचो आपरोस पांचाल देशवासी बाभ्रव्य हाणें ७ अध्यायांनी आनी १५० अध्यायांनी केलो. हातूंतलें वैशिक नांवाचें अधिकरण पाटलिपुत्र नगरांत रावपी गणीकांचे आज्ञेक अनुसरुन दत्तकाचार्यान वेगळें काडलें आनी आपणें स्वतंत्रपणान रचलें. तशेंच चारायण, सुवर्णनाभ, घोटकमुख्, गोनदीय, गोणिकापुत्र आनी कुचुमार ह्या स आचार्यांनी क्रमश

१. सादारण २. सांप्रयोगिक ३. कन्यासंप्रयुक्तक ४. भार्याधिकारीक ५. पारदारिक आनी ६. औपनिषदिक हीं स अधिकरणां स्वमतप्रदर्शनाखातीर स्वतंत्रपणान रचलीं. ह्या सगळ्या ग्रंथांनी बाभ्रव्याचो ग्रंथ खूब व्हडलो आशिल्ल्यान तो अध्ययनाक कठीण लागपाक लागलो. तशेंच दत्तक आदी आचार्यांचे ग्रंथ कामशास्त्राच्या उपांगांचेरुच बरयल्ले आशिल्ल्यान मूळ कामशास्त्र नश्ट जावपाच्या मार्गार आयलें. देखून वात्स्यायनान ह्या शास्त्रांतल्या सगळ्या विशयांचो खोलायेन अभ्यास करून आनी तें संक्षेपान संकलित करून 'कामसूत्र' हो ग्रंथ तयार केलो. शास्त्रीय म्हायतीन परिपूर्ण आशिल्ल्या वात्स्यायनाच्या कामसूत्राची सगळ्यांक नामना जाली. वात्स्यायनाच्या कामसूत्रांतल्या अधिकरणांनी सादारण वळख अशी:

पयल्या सादारण अधिकरणांत पांच अध्याय आसून कामसूत्राची परंपरा आनी उत्पत्ती, जिणेचे तीन पुरुषार्थ- धर्म, अर्थ आनी काम, बायलांखातीर ६४ कामकला, नागरकांचें जिवित कर्तव्य आनी नायिक-नायक भेद अशीं तांचीं नांवां आसात. दुसर्‍या अधिकरणांत जननेंद्रियाच्या आकारभेदान संभोगभेद, आलिंगन विधी, चुंबनविधी, नखक्षत, दंतकर्म, कामक्रीडेच्यो पध्दती, रतिक्रीडेंतली तरेकवार आसनां, प्रहरण आनी सात्कारादी आवाज, विपरीत रती आनी हेर संभोगविधी, मुखमैथुन, रतिक्रिया आनी प्रेमकलह अशे १० अध्याय आसात. चवथ्या अधिकरणांत बायलेचें कर्तव्य आनी तिची दिनचर्या, सवतींकडेन व्हडले बायलेचें, विधवेचें आनी उपेक्षितेचें कर्तव्य तशेंच बहुपत्नीक घोवाचें कर्तव्य अशे अध्याय आसात.

पांचव्या अधिकरणांत रसिक नायक आनी परस्ती, वळखदेख आनी प्रेमकला, बायलेच्या मनोभावांची परीक्षा, दूतींचीं कामां आनी तांचे भेद, राजांचे आमोद-प्रमोद आनी राज-स्त्रियांच्यो क्रिडा अशे अध्याय आसात. सव्या अधिकरणांत वेश्येचें स्वरुप, वेश्येचें बायलेसारकें आचरण, वेश्येची अर्थलालसा आनी विरक्ती, पोरन्या प्रियकरांकडेन वेश्येचें नवें नातें, वेश्येच्या लाभविशेशाचेर विवेचन आनी वेश्येच्या अर्थानर्थांची सविस्तर चर्चा अशे विशय आसात. सातव्या अधिकरणांत, वशीकरण आनी वाजीकरण, विशय आनी कामचे तरेकवार योग आसात. धर्म, अर्थ आनी काम हे त्रिवर्ग जण एका मनशान आपणावचे, अशें सांगून कामाचें व्हडपण सांगतना वात्स्यायन मण्टा शरीरस्थितीहेतुत्वादाहारसधर्माणो हि कामा फलभूताश्च धर्मार्थयो |

- (कामसूत्र १.२.४६-४७)

अर्थ- काम हें शरीरधारणेक गरजेचें आशिल्ल्यान आहाराकडेन ताचें साधर्म्य (सारकेंपण) आसा. तशेंच धर्मार्थाचें निमणे फळ खास करून कामात्मक जावन आसा. 'काम' शब्दाची शास्त्रीय व्याख्या वात्स्यायानान अशी दिल्या-

श्रोत्रत्वक्वक्षुर्जिह्याध्राणानाम् आत्मसंयुक्तेन मानसाधिष्ठितानां स्वेषु स्वेषु विषयेषु आनुकूल्यत:प्रवुत्ति:काम: |

अर्थ- मनान अधिश्ठित केल्लीं कान, कात, दोळे, जीब आनी नाक हीं ज्ञानेंद्रियां आन्म्याकडेन संयुक्त जावन आपापल्या विशयांचे सुवातीर जी अनुकूल प्रव्रृत्ती दाखयतात, ताकाच 'काम' अशें म्हण्टात. वात्स्यायनान कामशास्त्राक पूरक अशा संगीत, नृत्य आनी चित्रकला ह्या ६४ शिल्पकलांचो तशेंच ६४ कलमाचो उल्लेख केला. वात्स्यायनान नायिकांचें कन्या, पुनर्भू आनी वेश्या अशे तीन प्रकार सांगल्यात. पूण ते उपरांतच्या काम-वाड्मयांत पद्धिनी, चित्रिणी, शंखिनी आनी हस्तिनी अशे नायिकांचे आनीकूय भेद केल्ले मेळटात.

कामसूत्राचेर 'जयमंगला' ह्या यशोधराचे टिकेखेरीज भास्कर, मल्लदेव आनी राजा वीरभद्र ह्या पंडितांच्यो टिका आसात. कामसूत्रा उपरांतचो म्हत्वाचो असो ह्या शास्त्रावयलो ग्रंथ म्हळ्यार दमोदरगुप्तान आठव्या शेंकड्यांत बरयल्लो 'कुट्नीमत्त'. ते उपरांत सुमार धाव्या शेंकड्यां पद्धश्री नांवांच्या एका बौध्द भिक्षून 'नगर-सर्वस्व' हो ग्रंथ बरयलो. हातूंत शांकर कामतंत्राचो उल्लेख आयला. नागरसर्वस्वाचेर जगज्ज्योतिर्मल्लान सतराव्या शेंकड्यांत एक टिका बरयली. कामसूत्रा उपरांतचो नामनेक पाविल्लो ग्रंथ म्हळ्यार कोक्कोक वा कोक नांवाच्या विद्धानान बाराव्या शेंकड्या पयलीं बरयल्लो 'रतिरहस्य' हो ग्रंथ. नंदिकेश्र्वरम् गोणिकापुत्र आनी वात्स्यायन हांच्या आदारान आपणे 'रतिरहस्य' बरयलें, अशें कोक हाणे सांगलां. ह्या ग्रंथाचेर 'दीपिका' नांवाची टिका कांचीनाथान बरयल्या. 'रतिरहस्य' ह्या ग्रंथाक 'कोकशास्त्र' ह्या नांवान चड वळखतात. ह्या ग्रंथाचे अरबी, फारसी अणकार जाल्यात. ज्योतिरीश्र्वर कविशेखरान सुमार तेरव्या-चवदाव्या शेंकड्यांत 'पंचसायक' हो पध्यात्मक ग्रंथ बरयलो. मूलदेव, बाभ्रव्य, नंदिकेश्र्वर, रतिदेव आनी क्षेमेंद्र हांचे ग्रंथ अभ्यासून आपणे हो ग्रंथ बरयलो, अशें ग्रंथकारान म्हळां. वात्स्यायानाच्या गध्य कामसूत्राचो आर्यावृत्तांतलो पध्यात्मक अवतार वीरभद्र राजान 'कंदर्पचूडामणी' ह्या नांवान बरयलो 'अनंगरंग' हो कामशास्त्रावयलो ग्रंथ खूब लोकप्रिय जालो. जयदेवाचो 'रतिमंजरी' हो ६० कवनां आशिल्लो पध्य-ग्रंथ लेगीत उल्लेख करपासारको आसा.

कामशास्त्राचेर बरयल्ल्या हेर ग्रंथांनी व्यासजनार्दनाचो 'कामप्रबोध' महाराज देवराजचो 'रतिरत्नप्रदीपिका', दंडीन बरयल्लो 'नर्मकेलिकौतुकसंवाद' ह्या ग्रंथाचो आस्पाव आसा. 'काम' हो चार पुरुषार्थांतलोच एक, अशें पूर्विल्ल्या काळासावन भारतीय संस्कृतायेन मानलें. ताचो प्रभाव भारतीय ललित साहित्य आनी ललित कला हांचेर जालो. कामशास्त्राचेर शृंगाररसप्रधान खंडकाव्यां आनी महाकाव्यां निर्माण जालीं. भारतीय मूर्तिकारांनी खजूराहो, कोनारक, विजयानगर हांगाल्या दैवतप्रासादकलेंत मिथुनाचीं संभोगचित्रां आकर्शक रितीन निर्माण केलीं.