कायदो

कायदो ह्या उतराविशीं न्यायशास्त्रांत उपाट संशोधन जालां. ह्या प्रस्नाच्या जापेचेरूच हेर संकल्पनांचो मतितार्थ थारायिल्लो आशिल्ल्यान ह्या प्रस्नाक खूब म्हत्व प्राप्त जालां. जो मनशाच्या वेव्हाराचें नियमन करता तो कायदो, अशें मानलें जाल्यार मागीर नीती, रूढी, संवंयो, धर्मीक बंधनां हांचेसावन कायदो कसो वेगळो वळखुपाचो, ह्या प्रस्नाक परत म्हत्व प्राप्त जाता. जॉन ऑस्टिनान कायध्याची व्याख्या 'सार्वभौम राजकी सत्तेन दिल्ले भौशीक हुकूम, जे पाळ्ळेना जाल्यार ख्यास्त भोगची पडटा' अशी केली. हे व्याख्येचेर जायत्या जाणकारांनी टिका केली आनी तातूंतल्यो उणीवो नदरेक हाडून दिल्यो. कायदो न्याया आसा वा ना, बरो कायदो खंयचो आनी वायट कायदो खंयचो ह्या सारकिल्या प्रस्नांच्यो जापो ऑस्टीनाचे व्याख्येप्रमाण मेळनात. पूण हच्यो जापो आमकां सैमीक न्यायाचे संकल्पनेप्रमाणूच मेळटात. सैमीक कायदो म्हळ्यार बुध्द आनी सैम हांच्याप्रमाण वागपाचे नेम. फ्रीड्रीख साव्हिन्यी ह्या जर्मन पंडीताच्या मताप्रमाण समाजीक रुढी, कायध्याचो आदार जावन आसा. सर हेन्री मेन हाणें हेच नदरेंतल्यान पूर्विल्ल्या समाजाचो अभ्यास करून कायध्याचो उत्क्रांतीचो अभ्यास केलो.

रॉस्को पाउंड ह्या अमेरिकन पंडीतान कायदो हो समाजीक ध्येय सफल करपाचें साधन, अशें सांगून कायध्याची समाजशास्त्रीय विस्कटावणी केली. विसाव्या शेंकड्यांत हे विस्कटावणेक खूब म्हत्व फाव जालें. ह्या मताक मॅक्स वॅबर, एमील दुर्कहाइम, हान्स कॅलसॅन हांणीय तेंको दिलो. सोप्या उतरांनी सांगपाचें जाल्यार मनशान कितें करचें आनी कितेण् करचें न्हय हें सांगपी नेम म्हळ्यार कायदो. कायदो घडोवपाफाटल्यान दोम हेत आसतात. पयलो म्हळ्यार दरेक नागरिकाक सुरक्षा आनी बळ दिवप.

देखीक- एका मनशाक दुसऱ्याची वस्त चोरून हाडल्यार बंदखणीची ख्यास्त भोगची पडटा. ह्या कायध्याचो हेत आसता, नागरिकांक तांच्या वस्तीसंबंदान संरक्षण दिवप. दुसरो हेत म्हळ्यार अख्ख्या समाजाक सुरक्षा आनी सुविधा प्राप्त करून दिवप. देखीक- एक मनीस आपल्या घरांतलो कोयर रस्त्यार हाडून उडयल्यार तो गुन्यांव जावं येता. तशेंच कायध्याचो आनीक एक हेत जावन आसा , लोकांक आपली पुराय जाण करून दिवप. देखीक- कबलात वा हेर लेखनामे (Contracts, Agreements, Bonds) तयार करप. अशें केल्ल्यान झगडीं, तंटे, घुस्पटी उप्रासपाची शक्यताय कमी आसता.

पूर्विल्ल्या काळांत राजे लोक सत्तेर आसले तेन्ना तांकां आपले प्रजेखातीर फाव तशे कायदे तयार करपाचे सार्वभौम हक्क देवान दिल्यात, अशें सगळें मानताले. आतांच्या काळांत समाजांतल्या दरेकल्या नागरीकाक हो हक्क प्राप्त जाल्लो आसा. सगळे नागरीक एकाचवांगडा एकठांय येवन कायदो घडोवंक शकनात. देखून वेंचणुकेच्या वेळार ते आपले प्रतिनिधी वेंचून काडटात, जे मागीर विधिमंडळाचे वांगडी जातात आनी कायदो घडोवपाच्या वावरांत वांटो घेतात.

शासन वेवस्थेचीं तीन आंगां आसत

वोधीमंडळ, कार्यकारी मंडळ आनी न्यायखातें. विधिमंडळ कायदे तयार करता आनी हेर धोरणांविशीं निर्णय घेता, कार्यकारी मंडळ तें कायदे आनी निर्णय चालीक लावपाखातीर वावुरता, जाल्यार ह्या दिनूय आंगांचेर नदर दवरपाचें काम न्यायखातें करता. विधीमंडळ आनी कार्यकारी मंडळ आपापल्या थाराविक मर्यादेंत कार्य करतात काय ना, हें पळोवपाचें आनी तांच्या कार्याची दिका थारावपाचें काम न्यायखात्याचें. विधिमंडळान संमत केल्लो कायदो जर संविधानान मांडिल्ल्या ध्येय आनी मुल्यांकडेन जुळना वा जनतेक त्रासदायक जावंक शकता, तर न्यायालयाक तो कायदो रद्द करपाचो पुराय अधिकार आसता. तशेंच कार्यकारी मंडळ जर विधिमंडळान केल्ल्या कायध्याआड वा ताणें नेमून दिल्ल्या कक्षेभायर कार्य करूंक लागलें, तर ताचेरूय निर्णय दिवपाक आनी वेळ पडल्यार ताका गुन्यांवकार थारावपाक न्यायखात्याक अधिकार दिल्ले आसात.

कायध्याचें न्यायसंस्थेकडेन लागीचें नातें आसलें, तरी हो संबंद अस्तित्वांत आसपाकूच जाय, अशें बंधन ना. कायदो अस्तित्वांत नासतनाय न्यायसंस्था कार्यरत जावंक शकता. सामाजीक रुढी, नैतिक आनी धर्मीक संकेत हेच सुरवातीच्या काळांत कायदे जावन आसले. शासनान केल्लो धर्मातीत कायदो बरोच उसरां अस्तित्वांत आयलो. सुर्वेक कायध्याचो मुखेल आदार धर्मवचनां वा धर्माज्ञा होच आसलो. कायध्याचे हजारांनी प्रकार आसात. देशाप्रमाण, प्रांतांप्रमाण आनी शारांप्रमाण कायदे वेगवेगळे आसाता. कारण विंगड विंगड समाजांनी लोकांच्यो चालीरिती आनी तातूंतल्यान उप्रासपी प्रश्न वेगवेगळें आसात. तरेतरेचे कायदे अस्तित्वांत आशिल्ल्यान आनी तातूंरल्या कठीण प्रास्नांक लागून हजारांनी लोक आपल्या जिवितांत कायध्याचो अभ्यास करून आपली उपजिविका चलयतात. हातूंत वकील, न्यायाधीश, तशेंच वकिलांच्या कचेऱ्यांनी काम करपी लोक, न्यायालयांनी काम करपी तशेंच विधिमंडळांतले लोक हांचो आस्पाव जाता.

भारत देशांत जे कायदे अस्तित्वांत आसात, तांची वांटणी दोन तरांनी करूं येता

केंद्रीय कायदे (Central Acts)

हे कायदे केंदीय विधिमंडळ घडयता आनी ते सगळ्या राज्यांनी लागू पडटात. ह्या कायध्यांनी चड करून फौजदारी कायदे ( Criminal Procedure Code and other related Acts), कामगार कायदे (Labour Laws ), दिवाणी खटल्यांचो कायदो (Civil Procedure Code), गाडयांचो कायदो (Motor Vehicle Act), घुंवळी वखदां कायदो (N.D.P.S. Act), मालमत्तेविशींचो कायदो (Transfer of Property Act), कंपनी कायदो, कबलाता कायदो (Contract Act‌), लग्नाचो कायदो.

राज्यस्तरीय कायदे (State Acts)

हे कायदे राज्यस्तरीय विधिमंडळ घडयता. ह्या कायध्यांनी मुखेल म्हळ्यार भाडेकारांविशींचे कायदे (Rent Control Acts), मुंडकार कायदो, कुळकायदो, जमीन महसूल कायदो (Land Revenue Acts), दुकानांविशींचो कायदो (Shops and Establishment Acts), हांचो आस्पाव जाता. थोड्या राज्यांनी केंद्रीय स्तरावयले कायदो अस्तित्वांत आसून लेगीत राज्य स्तरावेले कायदो लागू पडटा. देखीक: गोयांत लग्न जावपाक, भुरगें पोसकें घेवपाक, जमीन विकत घेवपाक वा विकपाक, घटस्फोट, मनीस मरतकच ताचे आस्पतीची वांटणी करपाविशीं अजुनूय पोर्तुगेज कायदे लागू पडटात.

संवसारांतल्या चडशा देशांनी उंचेल्या पांवड्याचो कायदो अस्तित्वांत आसा, जाचें म्हत्व विधिमंडळाच्या कायध्यांपरस चड आसा. हाका 'घटना' ( Constitution ) अशें म्हण्टात. भारतान २६ नोव्हेंबर १९४९ दिसा 'भारतीय राज्यघटना' आपणायली. अशा घटनांनी बारीकसारीक प्रस्नांविशीं नेम वा तजवीजो केल्ल्यो नात, तर फकत कायध्याचो मूळ हेत किदें, नागरीकांचे मुळावे हक्क, जापसालदारक्यो, स्वतंत्रताय हांचेविशीं तजवीज केल्ली आसता.

कायध्याचो उपेग वेवस्थित रितीन करपाखातीर सरकार न्यायालयांची थापणूक करता. भारत देशांत सगळ्यांत उंचेल्या स्तराचें न्यायालय म्हळ्यार सर्वोच्च न्यायालय (Supreme Court). हाचेखाल दरेक राज्यान उच्च न्यायालयां (High Courts) स्थापन केल्लीं आसात. ताचेसकयल मुळावीं न्यातालयां आसात. जर एका मनशाचें दुसऱ्याकडेन झगडें जालें जाल्यार पयलीं मुळाव्या न्यायालयांत खटलो भरतात. मागीर न्यायाधीश दुसऱ्या पक्षाक न्यायालयामूखार ताचें म्हणणें मांडपाची संद दिता. दोनूय पक्षांचें म्हणणें आयकतना न्यायाधीश कायध्याचोच आदार घेता आनी गवाय-पुरावो मतींत घेवन मागीर निवाडो पसंत पडनाम् तो वयल्या पांवड्यावेल्या न्यायालयांत फिर्याद (appeal) मांडपाक शकता. वयल्या पांवड्यावेल्या न्यायालयाक मुळाव्या पांवड्यावेल्या न्यायालयाचो निवाडो मान्य वा रद्द करपाचो पुराय अधिकार आसता. दिसानदिस वाडपी प्रस्न, तंटे, झगडीं मतींत घेवन सगळ्या देशांनी न्यायालयांचो आंकडो दिसानदिस वाडत आसा. देखीक: कामगार वर्गाचे तंटे सोडोवपाखातीर कामगार न्यायालय (Labour Tribunal), मोटारगाड्याच्या अपघातांविशींचे तंटे सोडोवपाखातीर वेगळे न्यायालय (Motor Accidents Claims Tribunal), भाडेकरांविशींचे तंटे सोडोवपाखातीर वेगळे न्यायालय (Rent Tribunal), झगडीं-खून करपी भुरग्यांक सुदारपाखातीर वेगळे न्यायालय (Juvenile Court) स्थापन केल्यात.

कायध्याचो उपेग आनीकूय बरेतरेन जावंचो आनी जाता तितले बेगीन कायध्याचो लाव समाजाक मेळचो, हो हेत मतींत घेवन भारतांत आनीक एक येवजण चालीक लायल्या आनी ती म्हळ्यार 'लोक अदालत पध्दत' लोक अदालतालुखार दोन मनीस आपल्या मदलें झगडें वा तंटे एकाच वांगडा समजिकायेन सासणाचें सोंपोवंक शकतात. लोक अदालताक न्यायालयाचें स्वरूप आसना. हातूंत तडजोडीचेर (compromise) चड भर आशिल्ल्यान न्यायालयांत खटले सोंपपाक लागपी वेळ, पैसो आनी मानसिक चिंता वाटावतात. जो मनीस कायध्याचो अभ्यास करता आनी लोकांक कायध्याविशीं मार्गदर्शन करून तांचे प्रस्न न्यायालयामुखार मांडटा, ताका वकील वा ॲटर्नी काउन्सिल अशें म्हण्टात. इंग्लंड देशांत जो वकील न्यायालयांत आपल्या अशिलाचो प्रस्न मांडटा, ताका 'बॅरिस्टर' म्हण्टात, तर जो वकील कायध्याविशीं मार्गदर्शन करता, ताका 'सॉलीसिटर' अशें म्हण्टात.