गॅझेटीअर
गॅझेटीअर
बदलधर्तरेवयले देश, प्रदेश, थळां, न्हंयो, दोंगर हांची वर्णक्रमाप्रमाण भौगोलिंक, इतिहासीक, समाजीक, धर्मीक, सांस्कृतिक म्हायती दिवपी कोश म्हळ्यार गॅझेटीअर ‘गॅझेट्टा’ हें व्हेनिसांतल्या एका नाण्याचें नांव. १५६६ वर्सा उजवाडाक आयिल्ल्या आनी दर प्रतीचें मोल ह्या नाण्याइतलें आशिल्ल्या वृत्तपत्राचें ‘गॅझेट्टा’ हें नांव आशिल्लें. आयज ‘गॅझेट’ हो शब्द वृत्तपत्र ह्या अर्थान वापरतात.गॅझेट बरोवपी तो ‘गॅझेटीअर’ असो मूळचो अर्थ आशिल्लो. भौगोलिक माहितीचे कोश म्हळ्यार ‘गॅझेटीअर’ असो अर्थ एकुणिसाव्या शेंकड्यांत इंग्लीशींत रुढ जालो. अस्तंत्या देशांनी इ. स. प. सव्या शेंकड्यांत सायलॅक्स आनी ते उपरांत २०० वर्सांनी मीगॅस्थीनीस हांणी भारताचो वृतांत बरयलो. कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रांत मौर्य काळांतली भारताची भौगोलिक आंकडेवार माहिती आसा. फाहियान, ह्युएनत्संग, इब्न बतूता हांणीय आपापले वृतांत बरोवन दवरल्यात. अल-बीरुनीच्या इंडिकांत बारीकसाणेन केल्लो नियाळ आनी विस्कटावणी दिसून येता. सव्या शेंकड्याचे सुर्वेक बायझंटियमांतल्या स्टेफिन हाणें तयार केल्लें गॅझेटीअर आनी १०८५-८६ वर्सा विल्यम द काँकरर हाणें इंग्लंडचो बारीकसाणेन अभ्यास करून बरयिल्लें ‘डोम्स डे बुक’ (Domes Day Book) हीं हालींच्या गॅझेटीअरचीं पूर्वस्वरुपां अशें म्हळ्यार जाता.
जिनीव्हांत १५६५ वर्सा चार्ल्स स्टीफन हाचो इतिहासीक भौगोलिक कोश Dictionarium historico-geographicum हें आर्विल्ले धर्तेचें पयलेंच गॅझेटीअर जावन आसा. ते उपरांत फेर्रारीचो ‘लेक्सिकन जिऑग्राफिकम’ (Lexicon geographicum, १६२७), बॉड्रॉदचो Geographia ordine literarium disposita (१६८२), ला मार्टिनिरीचो दिक्सिऑनॅर (१६८२),जेओग्राफीक, इस्तोरीक ए क्रितीक (Dictionnaire geographique, historique et critique, १७२६) अशीं कितलींशींच गॅझेटीअरच्या रुपाचीं पुस्तकां उजवाडाक आयलीं. ह्या सगळ्या पुस्तकांनी त्या काळांतल्यो शास्त्रीय कल्पना, लोकभ्रम आनी हेर सामान्य चुको आसताल्यो.१८१७ वर्सा जर्मन भूगोलतज्ञ योहान्न जी. एच्. हॅसेल हाणें शास्त्रीय नदरेंतल्यान संशोधन करून बरयिल्लो Geographisch-Statistisches Handworterbuch हो कोश हेर सगळ्या जाणकारांनी आनी कोशकारांनी प्रमाण मानलो. ताचे आदीं आनी उपरांत उजवाडाक आयिल्ल्या कांय गॅझेटीअरांची वळेरी अशी: १८०८: क्रूट वेल – ‘युनिव्हर्सल गॅझेटीअर’; १८१७-२२: क्रूट वेल- ‘एडिंबरो गॅझेटीअर’;१८५०: जॉन्स्टन- ‘डिक्शनरी ऑफ जिऑग्राफी’;ब्लॅली- ‘इंपीरिअल गॅझेटीअर’; १८५१: माक्कलख- ‘जिऑग्राफिकल डिक्शनरी’; १८५५: लिपिनकॉट- ‘प्रोनाउन्सिंग गॅझेटीअर ऑफ द वर्ल्ड’; १८७४: रिटर- ‘Geographisch-Statistisches-Lexicon’; १८७९-१९००: व्हिव्हियन द सेंट मार्टीन- ‘Nouveau Dictionnaire de Geographie Universelle’; १८९५: लाँगमन- ‘गॅझेटीअर ऑफ दी वर्ल्ड’; १८९८: जी. गॅरोल्लो- ‘Dizionario Geogrefico Universale’; १९२१: केंडे- ‘Geographisches Worterbuch’; १९२३ एवाल्ड एच्. ए. बॅन्से –‘Lexickon der Geographie’; १९२५: रेनल्ड्झ- ‘Comprehensive Atlas’, गॅझेटीअर ऑफ द वर्ल्ड; १९४९: वेबस्टर- ‘जिऑग्राफिकल डिक्शनरी’; १९५२: - कोलंबिया लिपिनकॉट गॅझेटीअर ऑफ दि वर्ल्ड.
हालींच्या काळांत चडशा नकाशासंग्रहांत निमणें गॅझेटीअर दिल्लें आसता. तातूंत त्या संग्रहांतल्या नकाशांत दाखयिल्ले भौगिलिक माहितीची वर्णक्रमान वळेरी आनी ती खंयच्या नकाशांत मेळटाली हें दिल्लें आसता. कांय संग्रहांत थळांचे अक्षांश, रेखांश, लोकसंख्या आदी माहिती ताचेवांगडा दिल्ली आसता.
भारतीय गॅझेटीअर: युरोपांत गॅझेटीअर साहित्याची वाड प्रबोधन काळांत आनी उद्योगीक क्रांतीउपरांत जाली. युरोपी लोक सबंद संवसारभर पातळ्ळे आनी सगळ्या विशयांची जिज्ञासेन बारीक नोंद करूंक लागले. ब्रिटिशांक अपरिचित लोकांच्या मोट्या प्रदेशाचो कारभार