देशस्थ ब्राम्हण

देशस्थ ब्राम्हण ही ब्राम्हणांची एक पोटजात. पंच द्रविड ब्राम्हणांत हांचो आस्पाव जाता. देशस्थ म्हळ्यार देशाचेर वशिल्ले. पूण सद्या महाराष्ट्रांत तेभायर कर्नाटक, केरळ, तमीळनाडू, आंध्र प्रदेश आदी वाठारांतूच तांची जायती वस्ती आसा. देशस्थांमदीं ऋग्वेदी आनी शुक्ल यजुर्वेदी अशें दोन मुखेल भेद आसात. ऋग्वेदी हे शाक्ल फांट्याचे, जाल्यार यजुर्वेदी ब्राम्हणांमदीं माध्यंदिन आनी काण्व अशो उपशाखा आसात.

इतिहास

हे लोक आर्य वंशाचे आशिल्ल्यान उत्तर भारतांतल्यान केन्नातरी येवन महाराष्ट्रांत स्थायीक जाले आसूंक जाय. हातूंत देशस्थ ऋग्वेदी ब्राम्हण हे आदीं आयले. तांची महाराष्ट्रांतली वसणूक भारतीय झुजाआदीं जाली अशें समजप जाता. भारतीय झुजाउपरांत यजुर्वेदाचे शुक्ल आनी कृष्ण अशे दोन वांटे जाले. शुक्ल यजुर्वेदाचो प्रणेतो याज्ञवल्क्य हाका राजाश्रय मेळ्ळो. पूण कृष्ण यजुर्वेदी ब्राम्हणाक तो मेळ्ळो ना. देखून तांकां दक्षिणेकडेन वचचें पडलें अशें म्हण्टात. तांचीं सगळीं सुत्रां दक्षिणेंतच बरयल्लीं.

गोत्रां

देशस्थ ऋग्वेदी ब्राम्हणांमदीं अगस्थ, अंगिरस, अत्री, कपी, कश्यप, कौशिक, गौतम, जामदग्न्य, भारद्वाज, वसिष्ठ, शांडिल्य आदी 52 गोत्रां आसात. शुक्ल यजुर्वेदी माध्यंदिन फांट्याचीं 130 गोत्रां आसात. तांचेंमदीं उपनांवां जायतीं आसात. पूण चड करून जोशी, कुलकर्णी, देशपांडे हीं वेवसाय दाखोवपी आनी अधिकारदर्शक आसात. कांय उपनांवां तांच्या गांवावयल्यान पडल्यांत.

देशस्थ ब्राम्हणांमदीं स्मार्त आनी वैष्णव अशे दोन मुखेल पंथ आसात. स्मार्त लोक शंकराचार्याचे अनुयायी आसून ताणीं स्थापिल्ल्या मठांतल्या करवीर आनी संकेश्वराच्या मठांक ते मानतात. शुक्ल यजुर्वेदी माध्यंदिन ब्राम्हण शृंगेरी पिठाक मानतात. वैष्णवपंथी देशस्थ ब्राम्हण मध्याचार्याचे शिश्य आसात.

शिव, विष्णु , राम, व्यंकटेश, नृसिंह, कोल्हापूरची महालक्ष्मी, माहूरची रेणुका, सप्तशृंगी, चतुःशृंगी, यमाई, भवानी, मारूती, शाकंभरी, खंडोबा, ज्योतिबा, एकवीरा, मुंजाबा, कातोबा, जानाई, जोखाई, तुकाई, नागोबा, कामाक्षी, म्हाळसा, बोल्हाई, भगवती, मांगोबा, म्हसोबा, वाघजाई, सटवाई, साती आसरा आदी जायतीं दैवतां आनी ग्रामदेवता हीं देशस्थ ब्राम्हणांचीं कुलदैवतां आसात. हातूंत देवीक मुखेल सुवात आसा. चडशा घराण्यांनी खंयची तरी एक देवी कुलदैवत म्हणून मानतात. लग्न, मूज आदी सुवाळ्यां वेळार ही देवी जंय आसा थंय वचून तिका आमंत्रण दिवपाची आनी उपरांत तिच्या दर्शनाक वचपाची प्रथा तांचेमदीं आसा. हे देवीचो कूळधर्म, अश्टम, चतुर्दस वा पुनव हे तिथींक करतात.

कांय घराण्यांनी देवीचो बढण नांवाचो एक कूळधर्म दिश्टी पडटा. तेचपरी जायत्या घराण्यांनी कूळधर्म म्हणून देवीचो जोगवा मागपाची चाल आसा. भाद्रपदांतल्या जेश्ठा गौरीचो उत्सव हे लोक मोठ्या थाटान मनयतात. आश्विनांतले वद्य अश्टमीक तांदळाचें चक्र करून तातूंत कुलदेवतेची पुजा करपाची चाल कांय घराण्यांनी आसा. हे पुजेक चक्रपुजा म्हण्टात. माघ वद्य चतुर्दशीक महाशिवरात्रे निमतान उपास आनी म्हादेवाक अभिशेक करपाची चाल तांचेमदीं आसा.

देशस्थ ब्राम्हणांमदीं कुलशिलाचो विचार करून लग्न संबंद निश्चीत जातकच पयलीं सीमांतपुजन करतात. तातूंत न्हवरो व्हंकलेगेर वतकच ताचो सत्कार करतात. उपरांत लग्नाचो संकल्प करून गणपतीपुजन, कुलदेवतापुजन, मातृकापुजन, ग्रहमख, पुण्याहवाचन, वाङ्निश्चय, मधुपर्क, आदी विधी करतात. उपरांत कन्यादान, लाजाहोम, सप्तपदीं आदी मुखेल विधी जातकच ऐरिणीदान, वरात, लक्ष्मीपुजन आदी कार्यक्रम जावन लग्न पुराय जाता. पुरयतपण आनी भिक्षुकी हे तांचे मूळचे वेवसाय आसले तरी ते शेती, सावकारी, सराफी, आदी उद्देग करतात.

इतिहासकाळांत ह्या लोकांमदीं जायते धर्मप्रचारक, संत, राजपुरयत, पंडीत, कवी, मुत्सद्दी आनी सेनापती जावन गेले, भवभूती, हेमाद्री, नागोजीभट्ट, कमलाकरभट्ट, गागाभट्ट, आदी पंडीत, मुकुंदराज, मुक्तेश्वर, श्रीधर, महिपती, वामनपंडित, रघुनाथ पंडित, राम जोशी आदी कवी; भास्कराचार्य, गणेश दैवज्ञ, जगन्नाथ जोशी आदी ज्योतीशशास्त्रज्ञ; ज्ञानेश्वर, एकनाथ, रामदास, मध्वमुनीश्वर, जनार्दनस्वामी, दासोपंत, नृसिंहसरस्वती, मोरया गोसावी, चांगदेव, विसोबा खेचर आदी संत हे देशस्थ ब्राम्हण आशिल्ले. यादवांचो सेनापती खोलेश्वर, कुतुबशाहींतलो अकण्णा आनी मादण्ण दादोजी कोंडदेव, मोरोपंत पिंगळे, रामशास्त्री प्रभुणे, सखाराम बापू बोकील, तात्या टोपे आदी वीर पुरूश आनी मुत्सद्दी हे देशस्थ ब्राम्हणांतले. ताचे उपरांत अक्कलकोटचो स्वामी, गोंदवलेकर महाराज, कवी चंद्रशेखर, बालकवी, राजहंस (बालगंधर्व), कृष्णराव फुलंब्रीकर, आबासाहेब मुजुमदार आदी जायते देशस्थ ब्राम्हण वेगवेगळ्या मळार नामनेक पावले. वेदीक धर्माचो अभिमान, वर्णाश्रमधर्माक पाळो, पारमार्थिक शिकवण, वेदान्त, न्याय, ज्योतीश, व्याकरण आदी शास्त्रांचो खोल अभ्यास करून देशस्थ ब्राम्हणांनी बरीच ग्रंथरचना केल्या.