धर्म

देवनागरी

Romi

धर्म देव ह्या अलौकीक स्वयंभू तशें सर्वशक्तिमान आनी पवित्र, विस्वासपात्र अशे विभूतिक मध्यवर्ती दवरून, हे विभूताकडेन अनुकूल असो आनवी लागींलागीं सैमीक असो संबंद स्थापित करपी वैयक्तीक वा समाजीक प्रवृत्ती. ह्या संबंदान गरजेची अशी आचारसंहिता, निती आनी कर्मकांड ही मूळ प्रवृत्तीची गरजेची अशा आंगां. मूळ प्रवृत्ती आनी हीं गरडेचीं आंगां मेळून धर्म हीं संपल्पना तयार जाता.

भारतीय इतिहासांत धर्म ह्या शब्दाचो मुखेलपणान कर्तव्य ह्या अर्थानूच मुखेलपणान उपेग जाला. पूण त्या शब्दाच्या अर्थांत काळाकाळांनी बदल जायत रावला. वैदिक भाशेच्या साप सुरवेच्या काळांत धर्म ह्या शब्दाचो अमुकूच अर्थ कितें आशिल्लो हे सांगप खूब कठीण. कांय भाशा जाणकारांच्या मतान हो शब्द धृ, म्हळ्यार धारण करप, आदार दिवप, पोशण करप ह्या धातूसावन तयार जाल्लो आसा. ऋग्वेदांतल्या कांय वाक्यांनी तो शब्द धारण करपी वा आदार दिवपी ह्या अर्थान येवजिला अशें कळटा. कांयकडेन तो शब्द पुल्लिंगी जाल्यार हेरकडेन धर्म हो शब्द धर्मासंबंदी नेम घालून दिवपी वा धार्मीक विधी ह्या अर्थान वापरलां. कांय वाक्यांनी त्या शब्दाचो अर्थ 'आचरणाची निश्चीत तत्वां वा नेम' असो आसा.

अथर्ववेदांत धर्म हो शब्द धर्मीक विधी करून मेळिल्लें पुण्य ह्या अर्थान येवजिला. ऐतरेय ब्राम्हणांत हो शब्द 'धर्मासंबंदीच्या कर्तव्याची पुराय म्हयती सांगपी' ह्या नात्यान वापरलां. छांदोग्य उपनिषद हातूंत 'चारूय आश्रमांचीं खाशेली कर्तव्यां' असो ह्या शब्दाचो अर्थ सांगला तशेंच धर्माचें तीन फांटें आसात अशेंय तातूंत मुखार म्हळां. यज्ञ, अध्ययन आनी दान हांचो पयल्या फांट्यांत आस्पाव जाता (गृहस्थाश्रमधर्म), दुसऱ्या फांट्यांत तपाचो (वानप्रस्थाश्रमधर्म) तर तिसऱ्या फांट्यांत आपल्या गुरूच्या आश्रमांनी रावपी आनी आमरणन्त गुरूंची सेवा करपी ब्रम्हचारी हांचो आस्पाव जाता. तैत्तिरीय उपनिषदांत विद्यार्थाक केल्ल्या 'सत्यं वद, धर्मं चर' आनी हेर उपदेशांनी धर्म हो शब्द विद्यार्थांक तांची कर्तव्यां आनी तांची अधिकार सांगता.

धर्म' ह्या शब्दाचो खोलायेन अभ्यास केल्यार, ताच्या अर्थांत ऋग्वेद काळांसावन ते वेदांतामेरेन बदल जायत रावलें पूण निमाणेंकडेन त्या शब्दाक आर्यांच्या समाजाचो एक घटक ह्या नात्यान तशेंच जण एके जातीतलीं आनी अवस्थेतलीं वक्ती, ह्या नात्यान तांचे अधिकार, कर्तव्यां आनी तांच्यो जापसालदारक्यो असो खूब म्हत्वाचो अर्थ प्राप्त जालो. तैत्तिरीय उपनिषद, भगवदगीता आनी हेर धर्मशास्त्रांनीय ह्या शब्दाचो अर्थ तोच सांगलां. सगळ्या धर्मसूत्रांचो उद्देश म्हळ्यार वर्णाचें आनी आश्रमांचे धर्म (duties) सांगप, अशें तंत्रवार्तिकांत म्हळां. मनुस्मृती ह्या ग्रंथाचेर टिका करतना मेघातिथी हाणें वर्णधर्म, आश्रमधर्म, वर्णाश्रमधर्म नैमित्तिकधर्म आनी गुणधर्म, अशा पांच प्रकारच्या धर्मांचो उल्लेख केला.

हिंदू, बौध्द, क्रिस्तांव, इस्लाम आनी हेर उंचेल्या धर्मांच्या (religions) तत्त्वगिन्यानांचो अभ्यास केल्यार सादारणपणान धर्माची व्याख्या अशी करूं येता. 'इश्टप्राप्तर्थ करून दिवपी आनी वायट प्रवृत्ती तशेंच वायट आचरण हांचो नाश करपी अलोकीक शक्तीची साधना वा आराधना म्हळ्यार धर्म' (अलोकीक म्हळ्यार, सैमाचे आनी जिवीताचे नेम थरोवपी शक्ती). साप सोपें भाशेन सांगचें जाल्यार जीण परिपूर्ण आनी कृतार्थ करपी आनी अपरिपूर्ण, दूशीत तशेंच अशांत जीण बदलून उडोवपी, उंचेलीं ध्येयां प्राप्त करून दिवपी पद्दत म्हळ्यार धर्म. सैमाचे आनी जीणेंतलें नेम घालून ताचेर नियंत्रण दवरपी, तशेंच मनशाच्या पुराय भवितव्याकडेन संबंद आशिल्ल्या शक्तींचेर मनशाची श्रध्दा आसता, त्या शक्तीकडेन स्वताचो पवित्र संबंद जोडपाची वैयक्तिक वा भौशीक मनप्रवृत्ती आनी तातूंतल्यान वयर आयिल्ली आचरणाची पद्दत म्हळ्यार धर्म. अशो, साबार तज्ञांनी आपआपले प्रवृत्तीप्रमाण आनी संस्कृतीच्या उच्चनीच थरांप्रमाँ धर्माच्यो वेगवेगळ्यो व्याख्या सांगल्यात.

विल्यम जेम्स हाणें धर्माचे संस्थारूप आनी वैयक्तीक अशें दोन प्रकार सांगल्यात. यज्ञ, पुजा म्हळ्यार कर्मकांड, देवतांविशींचे वेवस्थेचें तंत्र, देवविद्या, सण आनी पुरयत संघटना हांचो संस्थारूप धर्मांत आस्पाव जाता. वैयक्तीक धर्म हो व्यक्तीच्या मनाचो वा काळजाचो धर्म. हातूंत भक्त मनांतल्यानूच देव ना देवतांकडेन संबंद स्थापित करपाचो यत्न करता.

आयज संवसारांतल्या चडश्या धर्मांचो (Religions) अभ्यास केल्यार, लोकांचो आपआपल्या धर्माचेर भावार्थ आसा हे दिसलां. तज्ञांनी हाची साबार कारणां दिल्लीं आसा. चडशें लोक आपल्या वाडवडिलांनी दवरिल्लया थेव्याचें, म्हळ्यार आपली संस्कृती, जमात वा कुटूंब हांचें धरामाकडेन दायज आसा अशें मानतात. तसोच धर्म हो लाकांच्या मनांत राखणेची भावना निर्माण करता. तांच्या मतान एक व्हड अशी दिव्य शक्ती तांच्या सगळ्या हालचालींचेर देखरेख दवरता. अशा भावार्थाचें लोक सदांच देवाकडच्यान राखणेची वा आदाराची अपेक्षा दवरतात. धर्म हो लोकांच्या काळजांत वा मनांत सदांच मोक्षाची भावना जागी दवरता. कांय लोक आपल्या धर्मांक लागुनूच आपले जिणेक अर्थ आसा आनी समाजांत मान आसा अशें मानतात. तशेंच, धर्म, सत्य आनी असत्य हातूंतलो फरक किदें? एका मनशाचें दुसऱ्या मनशाकडेन वा सैमैकडेन संबंद कशें आसचें? जिणेचो खरो अर्थ किदें? ह्या सारकिल्ल्या प्रस्नांक जापो दिता. हाकालागून जण एकलो आपआपल्या धर्मान घालून दिल्ल्या नेमांक वा आचरणांक पाळो दिवपाचो यत्न करता.

आयज संवसारांत हजारांनी धर्म आसात. पूण निर्मीतीचें वळेरेप्रमाण जुदा(Judaism), हिंदू, बौध्द, कुंफू (Confucianism), टोई (Taoism), शिंतो, क्रिस्तांव आनी इस्लाम हे मुखेल धर्म आसात. हिंदू, टोई आनी शिंतो ह्या धर्मांची हजारांनी वर्सांपयलीं पारंपारिक रितीन वाड जाली. पूण हे धर्म चडकरून एका मनशानूच स्थापित केल्यात. एका मनशान स्थापित केल्लया धर्मांभितर साबार गजालीं एक सारक्योच आसता. प्रवर्तकां फाटल्यान तांचे भोंवतणीं पूजा वा विधी करपाची एक खाशेली पद्दत चालींत येतात. हे पद्दतीक पंथ अशें म्हण्टात. पंथ होच धर्माचो मूळ आदार वा तळ आसता. प्रवर्तकाची शिकोवणीच त्या धर्माचो(पंथाचो) गाभो वा सार थारता.

देव वा देवतांचेर विस्वास (भावार्थ), मोक्ष सिध्दांत आचरण आनी नेम, पवित्र काणयांचो वापर आनी धर्मीक संस्कारांचे विधी हे धर्मांचे कांय खाशेले गूण आसात. देवच्या अस्तित्वाविशीं तीन तत्वगिन्यानीक नियाळ आसात. नास्तिक वा निरीश्र्वरवादी लोकांच्या मतान ह्या संवसारांत देव ना. ईश्र्वरवादी लोक, देव वा देवतांचें अस्तित्व मान्य करतात.अज्ञेयवादी (Agnostics) लोकांच्या मतान देव आसा,पूण ताचें अस्तित्व मान्य करप वा अमान्य करप मनशाचे शक्ती भायर आसा. पूण चडशे धर्म ईश्र्वरवादी आसात. तांच्या मतान मनशाच्या हालचालींचेर आनी सैमीक घडामोडींचेर देवतांचो वा देवांचो प्रभाव आसा. कुंफू हो देवाचेर विस्वास ना दवरपी एक म्हत्वाचो नास्तिक धर्म. कांय लोकांचो सर्वश्रेश्ठ अशा एकाच देवाचेर जाल्यार हेरांचो साबार देवतांचेर विश्र्वास आसता.जायते लोक सैमीक देवतांची पूजा करतात.

चडशे धर्म मोक्ष वा मुक्ती कशे रितीन प्राप्त करप आनी मर्णाउपरांतची जीण कशी सुखी करप हाची शिकवण दितात. पूण वेगवेगळ्या धर्मांनी मोक्षाची वेगवेगळी व्याख्या करुन, तो मेळोवपाच्योय विंगडविंगड पद्दती सांगल्यात. जण एका धर्माची आचरणाची पद्दत चाली-रीती वा विधी वेगवेगळे आसले तरी, तांची नितीक शिकवण आनी तत्वां तितलींच म्हत्वाचीं आसात. जण एका धर्मान आपलें व्हडपण सांगपाखातीर देवदेवतांच्या काव्यांचो (Myth) आदार घेतला. ही परंपरा हजारांनी वर्सा चलत आयल्या.

धर्माची उत्पत्ती

सगळ्यांत पयलीं म्हळ्यार इ. स. प. 60,000 च्या सुमाराक जावपी धर्मीक विधी वा कर्मकांड हांच्या पुराव्यांची नोंद जाल्ली आसा. तरीपूण मानवशास्त्रज्ञ आनी इतिहासकारांच्या मतान मनशाच्या अस्तित्वासावन धर्मांचे कसलें तरी रूप आशिल्लें. तज्ञांच्या मताप्रमाण इतिहासपुर्विल्ल्या काळांत, सैमीक घडणुकांच्या भंयान आनी अजापांक लागून धर्माची निर्मिती जाली. हुंवार, वादळ आनी भूंयकांपा सारकिल्ल्या भिरांकूळ सैमीक घडणुकांनी मनशाच्या मनांत भंय निर्माम केलो. जल्म आनी मरण ह्या सारकिल्ली अजापांय तांचेमुखार आशिल्लीं. भंय पयस करपाखातीर आनीं वेगवेगळीं अजापांय स्पश्ट करपा खातीर इतिहासपुर्विल्ल्या मनशान, तांचेपरस व्हड आनी पुराय सैमाचेर ताबो दवरपी व्हड अशी दिव्य शक्ती निर्माण केला. तांची धर्मीक विधी आनी कर्मकांड हे मुखेवलपणान तांच्या पंगडाची बरकत (Prosperity) आनी भरपूर अन्न मेळेवप ह्या मूळतत्वांचेर केंद्रींत जाल्ले.

इतिहास पुर्विल्ल्या काळांत धर्म कसो निर्माण जालो हाचेर वेगवेगळ्या तज्ञांनी वेगवेगळें सिध्दांत मांडल्यात. टॅलर हो 1800 सुमाराचो ब्रिटीश मानवशास्त्रज्ञ. ताच्या सिध्दांताप्रमाण, सुर्वेक लोकांच्या मतान जीव वा आत्मो (spirit) हो सैमातलें दर एके वस्तूंत आस्पावला आनी तोच तांचेर देखरेख दवरता (Animism). ह्या सिध्दांताप्रमाण सैमातलें जण एके वस्तूंत वा शक्तींत (झाडां-पेडां, वारो, ज्वालामुखी, सूर्य), जीव (Spirit) आसा. गडगड, जोगूल, वादळ, हुंवार, दीस आनी रात ह्या सारकिल्ल्यो सगळ्यो सैमीक घडणुको ह्यो जिवांच्योच हालचाली (Actions of Spirit) आसात. हातूंतल्यो कांय घडणुको खूब परिणामकारक वा भिरांकूळ आसतात हाकालागून लोक ह्या जिवांची पुजा करपाक लागले. टॅलर हाच्या मतान सैमीक भक्तीवरवींच सैमाची निर्मीती जाली.

म्यूलर, ह्या जर्मन तज्ञांचे विचार टॅलर हांच्या सिध्दांताकडेन जुळटात पूण म्यूलर हाणें सैमीक घडणुकांची मनशाच्या सभावाकडेन तुळा केल्या. मनशाच्या सभावाप्रमाण सैमीक वस्तूंभितरूय बरे आनी वायट हे दोनूय गूण आसतात. हाकालागून सैमाक सदांच खुशाल दवरपाखातीर, ताचो कोप जावंचो न्हय म्हणून लोक तांची पुजा करपाक लागले. हातूमतल्यानूच धर्म निर्माण जालो अशे म्यूलराचे मत.

श्मिड्ट हाच्या मताप्रमाण इतिहास पुर्विल्ल्या काळांत लोक दिव्य शक्तींनीं विश्वास दवरताले तांच्या मतान ही दिव्य शक्ती मनशाच्या तशेंच सैमीक हालचालींचेर देखरेख दवरता. ह्याच विचारातल्यान देवतांची कल्पना वृनिर्माण जाली अशें श्मिड्ट हाणें मत मांडला.

आयज संवसारांत साबार धर्मांचे लोक दिश्टी पडटात. पूण जुदाई, हिंदू, बौध्द, ताओ, कुंफू, शिंतो, क्रिस्तांव आनी इस्लाम हे म्हत्वाचे (मुखेल) धर्म आसात. चडकरून ते इ.स.प. 600 ते इ. स. 600 ह्या काळांभितर अस्तित्वांत आयलें. ज्यू सोकांच्या मतान 4,000 पयलीं अब्राहम हाणें जुदाई धर्माची स्थापणूक इस्त्रायलांत केली. एकाचटदेवाचेर विश्वास दवरपी जुदाई हो सगळ्यांत आदलो धर्म.

हिंदू

हिंदू हो धर्म इ. स. प. 1500 च्या सुमाराक अस्तित्वांत आयलो. आर्य लोकांचो सूर्य उत्तर भारतांत शेक वाडलो. उपरांत तें जशे दक्षिणेक वचपाक लागले तसो तांचो थळाव्या भारतीय लोकांकडेन (द्रविड लोकांकडेन) संबंद वाडत गेलो. आर्य आनी द्रविड संस्कृतायो मेळून हिंदू धर्म निर्माण जाला असो समज आसा. बौध्द धर्माची भारतांत इ.स.प 500 च्या सुमाराक वाड जाली उपरांत तो हेर उदेंत आशिया देशांनी पातळलो. हो धर्म मुखेलपणान गौतम बुध्द हाचे शिकवणेचेर (तत्त्वाचेर) आदारिल्लो आसा. कुंफू हो चीन देशांत निर्माण जाल्लो धर्म. तो तत्वगिन्यांनी कन्फ्यूशियस होचे शिकवणेचेर आदारिल्लो आसा.

टाओ

टाओ होय एक चीन देशांत निर्माण जाल्लो धर्म. ताची मूळ तत्वां चीनच्या आदल्या इतिहासिक घडणुकांचेर आदारिल्ली आसात. शिंतो हो जपान देशाचो थळावो धर्म. शिंतो आख्यायिकांप्रमाण जपान देशांची जशीच जपानी लोकांची गचणूक देवतांनीच केल्या. एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या शेंवटाक लेगीत जपानी लोक आपल्या राजाक देवाचो प्रतिनिधी मानताले आनी ताची पुजाय करताले.

क्रिस्तांव

क्रिस्तांव हो धर्म जेझूचे शिकवणेचेर आनी ताचे जीणेचेर आदारिल्लो आसा. क्रिस्तांव लोकांच्या मतान जेझू हो देवाचो पूत आसून देवानूच ताका संवसाराची राखण करपाखातीर धाडला. इस्लाम धर्माची स्थापणूक महमद पैगंहर हाणें इ. स. 600 च्या सुमाराक अरेबियेंत केली. मुहमदापयलीं थंयचे लोक अल्लाह तशेंच हेर देव-देवतांचीय पुजा करतालें. पूण इस्लाम धर्मांउपरांत ते एकूच देवाक मानपाक लागले.

धर्म ही इतिहासांतली एक म्हत्वाची शक्ति. इतिहास पुर्विल्ल्या काळांसावन धर्मीक शिकवणेक लागून लोकांचे जीणेंत वा समाजजिणेक एक खाशेले रूप मेळ्ळां; एक पद्दत लाबल्या. जुदाई, इस्लाम आनी चडकरून क्रिस्तांव ह्या धर्मांचो अस्तंती संस्कृतीचेर प्रभाव पडला. अरबी संस्कृतीचेर प्रभाव पडलां. अरबी संस्कृती ही मुखेलपणान इस्लामी संस्कृती. बौध्द, हिंदू, कुंफू, शिंतो आनी टाओ ह्या धर्मांसावन आशियी संस्कृताय निर्माण जाल्या. कांय धर्माचेर हेर धर्माचो प्रभाव पडिल्लो स्पश्ट जाणवता. धर्म हे कलेक प्रेरणा दिवपी एक मुखेल सूत्र. संवसारातल्यो कांय सोबीत इमारती, देवघरां (देवूळ, मशीद, चर्च, गुरूद्वारा) म्हणून प्रसिध्द आसात. तशेंच संवसारातलें चडशें संगीतूय धर्मीक पद्दतीचें आसा. धर्मीक काणयो हें चित्रकला, मुर्तीकला, साहित्य, नृत्य, फिल्म आनी हेर विशयांचे साधन थरलां.