धोणू

धोणू लवचीक पूण कठीण बाग दिवन तिचीं दोन तोंकां दोरयेन जोडटकच सादें धोणू जाता. भारतीय पुराणांत धोणूचो शार्ङ्ग (शिगांचें) आनी वांश (कोंड्याचें) अशे दोन प्रकार सांगल्यात. फुडें शास्त्रीय गिन्यानांत उदरगत जाली आनी धोणवाचे रचणुकेंत बरोच बदल घडून आयलो. ताका लागून दोन मीटर लांबाये इतलें संयुक्त धोणू तयार करप शक्य जालें. पिनाक, शार्ङ्ग हीं संयुक्त धोणू आसून तांची लांबाय दोन मीटरां मेरेन आसताली. हीं दीर्घ धोणवां धनुर्धराचे उंचायेइतलीं वा ताचेपरसूय लांब आसतालीं.

जपानी दीर्घ धोणवाचे कांबीचो मुठीवयलो भाग कांबीच्या सकयल्या भागापरस मातसो लांब आसता. पूण धोणवाची वट्ट लांबाय 210 सें. मी. (7 फूट) इतली आसता. आदिवासी आनी मोटवे लोक ल्हान आनी सादीं धोणवां वापरतात. कांय वेळार बाण विखान बुडोवन विखारी करप जातालें. कौटिल्यान आपल्या अर्थशास्त्रांत धोणवाचे कार्मुंक, कोदंड, द्रुण आनी धोणू अशें चार प्रकाक सांगल्यांत. 'कोदंडमंडन' नांवाच्या ग्रंथांत धोणवाच्या अठरा जातींचो उल्लेख आयला. धोणवाच्या वजनावयल्यानूय तांचे विंगड विंगड प्रकार थारायतालें. जनकाचें शिवधनुष्य रावणासारक्या बळीश्ट असुराक उबारपाक जमलें ना, अशें रामायणांत म्हळां आनी श्रीकृष्णाचें शार्ङ्ग धोणू अश्वत्थाम्याक उबारपाक जमलें ना, असो उल्लेख महाभारतांत आयलां.

दोरी

आंतकड्यांचे स्नायू, वादी, वेतासारकी वनस्पत वा कृत्रीम तंतू हांचेपसून धोणवाची दोरी तयार करतात. ती दोरी ओडटना दुखापत जावंता न्हय, म्हणून बोटाचेर आवरण (मणिबंध) घालतात. धोणवाचें दोरयेक ज्या, मौर्वी, प्रत्यंचा, गूण आदी शब्द वापरल्यात.

बाण

बाण हो कोंडो, वेंत, तंतुकाच वा तिखें हांचेपसून तयार करताले. बाणाचें तोंक शिंगाचें वा धातवाचें करताले ताच्या फाटल्या तोंकांक बकें, हायस, मोर आनी हेर सुकण्यांची पिसां लायतालें. पिसाक लागून ताचो गमन मार्ग थार जाता. पूर्विल्ल्या काळांत बाण सोडचें पयली खंयचेय देवतेचो मंत्र म्हणुन तो सोडटालें. चें देवतेचो मंत्र म्हणप जातालें ते देवतेचटी कृपां जावन ताचो परिणाम बाणाचेर जातालो. अशो आख्यायिका महाभारत, रामायण धरून सगळ्याच धर्मीक ग्रंथानी आसा. देखीक अग्नीदेवतेचो मंत्र म्हणून सोडिल्लो बाण, उजो निर्माण करतालो, पर्जन्य देवतेच्या नांवान सोडिल्लो बाण पावस घालतालो. बाणाक वीख लावपाची प्रथा आशिल्ली.

बाण एकठांय दवरपाखातीर लांबट मुकुटाच्या आकाराची चामड्याची वा धातवाची पोती वापरताले. तिका भातो म्हण्टाले. धनुर्धर भातो आपले फाटीर उजव्या भुजार फाटल्यान बांदतालो. बाण दोरयेचेर चडयलो, तरी तो धरून ओडपाखातीर मात आखाणो आनी बोटांचो (करंगळी सोडून) उपेग करताले. धनुर्वेदांत कांबीचेर बाण धरप वा बाणाक धरप हाचेंविशीं म्हायती दिल्या. धोणवाची दोरी कानामेरेन ओडपाची पद्दत आसा. कमान एके खाशेले मर्यादेंत ओडल्यार बाणाचो तीर आनी वेग जाय तसो जाता. धनुर्वेदांत बाणाचें उत्तम, मध्यम आनी कनिश्ट अशे तीन प्रकार सांगल्यांत. कौटिल्यान बाणाचे वेणू, शर, देडशर, शलाका आनी नाराच अशे पांच प्रकार सांगल्यांत. धनुर्वेदांत धनुर्विद्येविशींचीं विस्तारान म्हायतीं दिल्या. धोणू-बाण तयार करपाखातीर खंयचे पदार्थ घेवंचे, धोणू-बाणाचे प्रकार, ताचे उपेग हाचेविशींची म्हायती आसा.

धोणू-बाण ह्या शास्त्रांचो सिध्दांत तीन गजालींचे भोंवतणी आसा. धोणवाचे दाणयेक ताणून शक्त निर्माण करप, नेम धरतना तिका तात्पुरती सांठोवन दवरप आनी उपरांत धोणूच्या सदळसाणीतल्यान शक्तीचें वेगांत रूपांतर जावप.

इतिहास

धोणू आनी बाण हांचो वापर सुमार 10,000 वर्सां पयलीं सुरू जालो. शेवटून मारपाचे कलेंत धोणू हें मानवनिर्मित पयलें यांत्रिक आवत अशें मानतात. चाक आनी उज्याचो सोद, हाचे इतलोच धोणवाच्या सोदान आपलो प्रभाव समाज बदलाचेर घाला. गोफीण ही असल्या आवतां मदली धोणू आदीची अवस्था काय ती धोणवाच्या यांत्रिकी तत्वाचेर बसयिल्ली उपरांतची कृती हें समजुपाक कुस्तार जाता. कळीत जालां तो मेरेनच्या इतिहासाप्रमाण गोफींण आनी धोणू हीं दोनय आवतां वांगडाच वापरांत आशिल्लीं दिसतात. भालोफेक, गोळाफेक ह्या मानवी शक्तींचेर आदारीत शस्त्रांची फुडली आवृत्ती म्हणून धोणवाची कल्पना मुखार आयल्या आसूं येता.

शिकारेचें एक प्रभावी शस्त्र म्हणून धोणुचो वापर खूब आदीं सावन जातालो हें वेगवेगळ्या सांस्कृतिक उत्खननांत सांपडिल्ल्या पुराव्यांवेल्यान सिध्द जाता. वैदिक वाङमयांत धोणवाचे खूब कडेन उल्लेख आयल्यात. ऋग्वेदांत धोणवाक आनी ते चलयतल्या धनुर्धरांक म्हत्व दिलां. कौषीतकी ब्राम्हणांत धनुष्य आनी बाणाचे दक्षिणेचो उल्लेख आसा. महाभारतांत तशेंच रामायणांत धोणू हें मुखेल अशें प्रतिश्ठीत शस्त्र मानलां. आवाजावेल्यान आनी प्रतिबिंबावेल्यान धोणवाचो नेम लावपाची कला धनुर्धराक अवगत आसली. महाभारतांत उदकांतल्या प्रतिबिंबाक पळोवन अर्जुनान मत्स्यभेद केलो अशें द्रौपदी स्वयंवरात दाखयलां. आवाजाच्या रोखान दशरथान सोडिल्लो बाण श्रावणाक लागलो अशें रामायण कथेंत सांगलां. आपले आपुणूच धनुर्विद्येचो अभ्यास करून बाणाच्या आदारान कुत्र्याचें भोंकप एकलव्यान बंद केलें अशीय कथा आयकूंक येता. अर्जुनाचें गांडिव धोणू, विष्णुचें शार्ङ्ग धोणू, शिवाचें पिनाक धोणू आनी रामाचें कोदंड धोणू हीं आदल्या मुस्तींतलीं कांय नामनेचीं धोणवां.

कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रांत मौर्यकालीन धनुर्विद्येची म्हायती दिल्या. यजुर्वेदाचो उपवेद आशिल्लो धनुर्वेद हो धनुर्वेदाची विस्तारान म्हायती दिता. तांच्याच वांगडा धनुर्वेदसंहिता, कामन्दकीय नितीसार, अग्निपुराण, मत्स्य पुराण, विष्णुपुराण, वीरमित्रोदय, कथा सरित्सागर, युध्दजयार्णव, युक्तीकल्पतरू ह्या पुराणकालीन ग्रंथांनी धनुर्विद्या संबंदाची म्हायती मेळटा. तेभायर पोरनी नाणीं, शिल्पां, लेणीं, चित्रां हातुंतल्यान धोणवाची आनी धनुर्धराची म्हायती मेळटा.

सुर्वेक पायदळ, रथदळ अशी अवस्था आसली. इराणी, तुर्क, मुगल, हाणीं धनुर्धारी घोडदळ निर्माण केलें. पुर्विल्ल्या काळांत धनुर्विद्येंत अक्कड, हिटायट आनी अॅसिरिया हीं राश्ट्रां बरीच मुखार आशिल्लीं. संयुक्त धोणवाचो आनी संघटीत रितीन धनुर्धरांचो झुजांत उपेग करपाक थंयच सुरवात जाली. इजिप्तांतल्यान पिरॅमिडांच्या वण्टी चित्रांनी धोणू-बाणाचें उत्पादन, शिक्षण आनी झुजांतली धनुर्धरांची करामत आदी गजालींचें दर्शन घडटा. ग्रीसी आनी रोमी लोक धनुर्विद्येंत फाटीं आशिल्लें. तुर्क-मोगलांच्या संपर्काक लागून धनुर्विद्येंत चीनान बरीच उदरगत केल्ली. संकर धोणवाचो जल्म पयलीं चिनांत जालो आनी थंयच्यान तुर्क-मोगलांचे घुरयेक लागून युरोपांत ताचो प्रसार जालो. सिथियन, हूण आनी तुर्क-मोगलांचे धनुर्विद्येचो युरोपी धनुर्विद्येचेर बरोच परिणाम जाला.

क्रिडा प्रकार

इ. स. चवथ्या शेंकड्यासावन धनुर्विद्येकडेन एक क्रिडाप्रकार म्हणून पळोवपाक लागले. संवसारांतल्या चडशा देशांनी एक स्पर्धात्मक क्रिडाप्रकार म्हणून ताका मान्यताय मेळ्ळ्या. हेन्री VII (1537), जेम्स I (1605), चार्लस I (1633), जॉर्ज (IV) (1787), हाच्या वरवीं ह्या संस्थांक राजाश्रय मेळून धनुर्विद्येचो एक क्रिडाप्रकार म्हणून बरोच विकास जालो. ध रॉयल टॉक्स, ध ऑनरेबल आर्टिलरी कंपनी आनी फीन्स बरी आर्चर्स, ग्रांड नॅशनल आर्चरी सोसायटी ह्यो त्या त्या वेळावयल्यो कांय मुखेल संस्था.

उत्तर अमेरिकेंत संस्थात्मक धनुर्विद्येची सुरवीत 1828 सावन जाली. हें समस्थेन इंग्लीश धनुर्विद्येची पध्दत आपणायली. 1889त नॅशनल आर्चरी असोसिएशन ऑफ ध युनायटेड स्टेट स्थापन जावन तिणें पयलीं राश्ट्रीय धनुर्विद्या सर्त त्याच वर्सा शिकागो शारांत आयोजीत केली आनी फुडें सातत्यान चालू दवरली. 1939 त केलिफोर्नियाच्या धनुर्धरांनी नॅशनल फिल्ड आर्चरी असोसिएशन ऑफ युनायटेड स्टेट्स हीं संस्था स्थापन करून शिकार आनी मुक्त वापर ह्या प्रकारच्या उत्तेजनाखातीर वावर केलो.

ह्या खेळांतलें धोणू सुमार 1.83 मी. लांब आसून तें लाकूड, शिंगां वा लोखण हांचेपसून तयार करतात. धोणवाच्या सकयल्या आनी वयल्या तोंकांक जोडपाखातीर ताग, रेशीम वा कापूस हांच्या सुतांपसून तयार केल्ल्या टणक दोरयेचो वापर करतात. धोणवाच्या मध्यबिंदूपसून हे दोरयेमेरेनचे अंतर सुमार 15.24 सें. मी. आसता. बाण लाकडापसून लेगीत तयार करता. तो सुमार 68.58 सें. मी. लांब आनी सुमार 12.70 सें. मी. घेराचो आसता. ताचें तोंक धातवाचें आसता.

मुखार लक्ष्य दवरिल्लें आसता. लक्ष्याचें अंतर हें दादले-बायलो स्पर्धकांप्रमाण आनी तांचें पिरायेच्या गटाप्रमाण वेगवेगळें आसता. बाण कितलें लांबायेचेर वतलो, हें धोणवाचेर आनी बाणाच्या वजनाचेर आदारून आसता. लक्ष्य हें चड करून जमनीपसून सिमार 121.92 सें मी. उंचायेचें आनी तितल्याच व्यासाचें आसता. ताचेर वेगवेगळ्या रंगाचीं वांटकुळां काडील्ली आसता. तांतूतल्या खाशेल्या रंगाच्या वांटकुळाक बाण लागलो जाल्यार थरावीक गूण मेळटात. ते गूण अशे - भांगराकोर - 9, तांबडो - 7, निळो - 5, काळो - 3, धवा - 1. जो धनुर्धर वा ज्या देशांचो पंगड चडांतचड गूण मेळयता तो जैतीवंत जाता.

धनुर्विद्या ह्या क्रिडाप्रकाराखातीर संवसारीक पांवड्यार एक स्वतंत्र संघटना 1931 वर्सा स्थापन जाली. ऑलिपिंक सर्तींनी ह्या खेळाचो आस्पाव 1900, 1904, 1908 आनी 1920 त आनी ते उपरांत 1972 सावन परतून केलो. 1900 त जाल्ल्या पयल्याच ऑलिपिकांत मेकिनतोश (ऑस्ट्रेलिया), यच हेरॉयन (फ्रांस). इ मोगीन (फ्रांस), एच्. व्हान. इनीस (बेल्जियम); इ फॉलोन (फ्रांस) आनी इ ग्रॅमीटस (फ्रांस) हांणी पदकां जोडील्ली. उपरांत 1904 सालांतल्या ऑलंपिकांत दोन दादल्यांनी आनी दोन बायलांनी मेळून 4 पदकां अमेरिकेन हातासलीं. 1907 त ग्रॅट ब्रिटन, फांस आनी बेल्जियम हे देश आघाडेर आसले. उपरांतच्या काळांत बेल्जियम आनी अमेरिकन खेळगड्यांनी ह्या खेळाचेर आपलें प्रभुत्व दवरलां.

भारतांत 1973 त अखिल भारतीय आर्चरी फॅडरेशनची स्थापणूक जाली. ऑक्टोबर 1973 त पयलीं राश्ट्रीय सर्त जाली. तातूंत स राज्यातल्या खेळगड्यांनी वांचो घेतलो आनी अस्तंत बंगालच्या पंगडान वस्तादपण मेळयलें आनी मेघालयाच्या पंगडान उपवस्तादपण मेळयलें. अस्तंत बंगालचो डी. घोष हो हे सर्तींतलो उत्कृश्ट धनुर्धर थारलो.