पशुजा

दकाळासावन चलत आसा. देवाक वा अतिमानवीपशुजा पसू म्हळ्यार प्राणी. ‘अविशेषेण सर्व पश्यति‘ म्हळ्यार खाशेलपण जाणिनासतना सारकेच नदरेन जो पळेता तो पशू अशी व्याख्या आसा. पुरूशान आपल्या अवयवांपसून हे पशू निर्माण केले अशें ऋग्वेदांत म्हळां. ऋग्वेदांत वायव्य, आरण्य आनी ग्राम्य अशें पशूचे तीन भेद केल्यात. वायव्य म्हळ्यार अंतराळांत भोंवपी सुकणीं, आरण्य म्हळ्यार रेडो, वानर, ऋक्ष,सरकटपी प्राणी हे रानांत रावपी प्राणी आनी ग्राम्य म्हळ्यार गाय, बैल, बोकड, गाढव हे पोसतात ते प्राणी आसात. अथर्ववेदांत आरण्य पशूंचे भीम, सपक्ष, शिंशुमार, मत्स्य आनी कृमिकीटक अशें पांच वर्ग दिल्यात. पशूंक उभयदंत आनी अन्यतोदंत अशें म्हळां. तांचे हस्तादान म्हळ्यार हातांचो उपेग करपी आनी मुखादान म्हळ्यार तोंडान वस्तू धरपी अशें दोन वांटे केल्यात. मनीस हत्ती आनी माकड हे तीन पशू हस्तादान आशिल्ल्याचें तैत्तिरीय संहितेत म्हळां. वैदिक वाङ्मयांत मनशाचोय आस्पाव पशूंत केला. दोन पांयांचे आनी चार पांयांचे अशेंय पशूंचे भेद जातात. पशूमभितर मनशाचो क्रमाणक पयलो आसून तो शतायू आनी पशूंचो राजा आसा अशें शतपत ब्राह्मणांत म्हळां, ऐतरेय आरण्यकांत मनीस, पशू आनी वनस्पत हामचे बुध्दीचो फरक।

वेगवेगळे पशू

वेगवेगळ्या पशूच्यो वेगवेगळ्यो अधिष्ठात्री देवता सांगल्यात,त्यो अशो – दुर्गा ही शिंवाची, प्रजापती ही शरभाची, वायू ही मृगाची, चंद्र ही मेषाची, नक्षत्रां हीं सोंशाची आनी विष्णु ही काळविटाची अधिष्ठात्री देवता तशेंच घोडयाच्या रूपांत बारा आदित्य आसतात. म्हणून हे पशू पुज्य मानल्यात. वैदिक काळांत पूषा ही पसूंची राखण देवता मानल्या. अप्रत्यक्ष रूपान ही देवत गोरवांची आनी हर जनावरांची राखन करता. हे समजुतीन, वैदिक लोक पूषाचीं स्तिस्तोत्रां गाताले आनी पूषाचेच कृपेन गोधनाची वाड जाता अशें मानताले. त्या काळांत यज्ञाची दक्षणा म्हणून शेंकडयांनी लोक हजारांनी गायो दान दिताले. गोरवांक बरी राखण मेळची यज्ञाच्या वेळार लोक देवांची तोखणाय करताले. तशेंच जनावरां निरोगी आसचीं, घोडे अदीक नेटान धांवचे आनी घोडयांचे सर्तींत तांकां जैत मेळचें अशीय इत्सा ते सूक्तांतल्यान उक्तायताले. महाभारत काळासावन गायांचे धर्मीक म्हत्व वाडलें आनी गोधन हें सगळ्यांत श्रेश्ठ धन मानपाक लागलें. तशेंच गायचें दर्शन आनी दान पुण्यप्रद मानूंक लागले. गाय ही लक्ष्मीचें मूळ तशेंच यज्ञाचें मूख आनी दिळे आसात आनी ती सर्गाची निसण आसून, सगळ्यो इत्सा पुराय करता अशी लोकामची धारणा आशिल्लीं.नाटकाचें घर बांदून जातकच तातूंत सात दीस मेरेन गायो बांदून दवरच्यो अशें भरतान नाटयशास्त्रांत सांगलां, शेतीचे नदरेन बैलाचूय खूब गरज आसता.

तेखातीर लोक वर्सांतल्यान थरावीक दिसा बैलांची पूजा करून तांच्यो मिरवणूक काडपाक लागले. ब-याच देवतांची वाहनां जनावरां आसात. दुर्गेचें वाहन शींव, इंद्राचें ऐरावत,शंकराचो नंदी, गणपतीचो हुंदीर, कार्तिकेयाचो मोर, विष्णुचो गरूड, लक्ष्मिचें घुबड, ब्रह्मदेवाचो हंस, अग्नीचो मेंढो, वाघेश्वरी देवीचो वाग अशीं वाहनां मानल्यात. ह्या देवतांच्या पूजेवांगडा वाहनाचीय पूजा करपाची चाल आसा. सोरपाची पूजा अशीच भारतभर करतात.हिंदू लोक मत्स्य (नुस्तें), कूर्म (कासंव) नी वराह (दुकर) हे प्राणीय विष्णचे अवतार अशें मानतात. आदिवासी जमातींनी विंगड विंगड प्राणी हे देवकां म्हणून मानल्यात. अशा प्रांयांक ते लोक पुज्य मानतात आनी तांचें मास खायनात. अशें तरेन भारतांत सगळ्या थरांतले लोक पशुपुजा करतात. गोंयांत गोरवां पाडव्याक गोरवांची पूजा करतात. ज्या पूशची पूजा करप जाता त्या पुशची ह्त्या करिनात. दुस-यान ह्त्या केलि आसली तरी ताचें मास खायनात.

पवित्र मानिल्ल्या पशूंची खाणाखातीर ह्त्या करिनात आसले,तरी यज्ञवेदीर वा अतिमानवी शक्तीचे पुजे वेळार पशू बळी दिवपाची प्रथा वेदकाळासावन चलत आसा. देवाक वा अतिमानवी शक्तीचे पुजे वेळार पशू बळी दुवपाची प्रथा वेदकाळासावन चलत आसा. देवाक वा अतिमानवी शक्तीक वश करून घेवपाच्या उद्देशान हो बलीविदि करतात. आजय गोंयांत तशेंच हेरकडेन विशेस करून दस-याक , कोंबें, बोकडे सारकिल्या जनावरांचे बळी दिवप जाता. कामय वर्सा आदी गोंयांत एक दोनकडेन, रेडयाचोय बळी दिवप जातालें. आतां ही प्रथा बंद जाल्या. कांयकडेन जनावरांचे बळी दिनात. देवाच्या नांवान जनावरां मेकळीं सोडटात. - कों. वि. सं. मं.

संदर्भ

https://wikisource.org/wiki/Page:Konkani_Viswakosh_Vol2.pdf/690 https://wikisource.org/wiki/Page:Konkani_Viswakosh_Vol2.pdf/691