भगवद्गीता

भगवद्गीता हो हिंदु धर्माचो धर्मग्रंथ. 'गीता' हें भगवद्गीतेचें संक्षिप्त रुप. भगवद्गीता म्हळ्यार भगवंतान गायिल्ली गीता असो अर्थ जाता. गीतेच्या ध्यान श्लोकांत तिचें स्वरुप वर्णिलां ते अशें-

पार्थाय प्रतिबोधितां भगवता नारायणेन स्वयं

व्यासेन ग्रथितां पुराणमुनिना मध्ये महाभारतम्

अद्वैतामृतवर्षिणीं भगवतीमष्टादशाध्यायिनीम्

अम्ब त्वामनुसन्दधामि भगवद्गीते भवद्वेषिणीम्

अर्थ

स्वता भगवान नारायणान पार्थाक उपदेश केल्ली, पुर्विल्लो मुनी व्यास हाणें महाभारतांत ग्रंथीत केल्ली, अद्वैत ज्ञानरुपी अमृताचो वर्षाव करपी, संवसाराचो तिरस्कार करपी आनी अठरा अध्याय आशिल्ली, अशी ही भगवद्गीता. हे अंबे भगवद्गीते, हांव तुजें अनुसंधान करतां.

गीता ही महाभारताच्या भीष्मपर्वांत ग्रंथीत आसा. १९ अध्याय आनी ७०० श्लोक अशिल्ल्या ह्या ग्रंथांत भारताच्या धर्मीक, संस्कृतीक आनी समाजीक इतिहासाचें सार आसा. भारताच्या इतिहासांत जे नवे विजार, धर्मीक वा तत्वीक संप्रदाय निर्माण जाले, त्या सगळ्यांक गीतेंतल्यानूच पोसवण मेळ्ळी. ते खातीर भारतीय संस्कृतीचो एक प्रतिनिधीक ग्रंथ ह्या नात्यान चडशे सगळे विचारवंत गीतेकूय मान्यताय दितात. इतली व्हड मान्यताय भगवद्गीतेक मेळटकच शिवगीता, गुरुगीता, हंसगीता, रामगीता अशो सुमार २०० अनुकरणात्मक गीता बरोवप जाल्ल्यो. पूण भगवद्गीते इतली मान्यताय हेर खंयचेच गीतेक फावो जालिना.

गीतेक उपनिषद अशें मानतात. गीतेच्या अध्यायसमाप्तिसूचक वाक्यांत 'भगवद्गीतासु उपनिषत्सु' अशें म्हळां. हांगा उपनिषत्सु अशें अनेकवचन आसा. ताचे वयल्यान सगळ्या उपनिषदांचें सार ह्या ग्रंथांत आयलां हें होलमता. तशेंच, 'इति श्रीमदभगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्दायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे...' ह्या उतरावयल्यान गीता ही ब्रह्मविद्दा, योगशास्त्र आनी कृष्णार्जूनसंवाद आशिल्ल्याचें दिसता. ब्रह्मविद्दा म्हळ्यार ब्रह्माची विद्दा वा ज्ञान. अशें तरेन गीता ही ब्रह्मविद्दा आनी योगशास्त्र आसली तरी ह्या दोगांयची स्वतंत्र विस्कटावणी गीतेंत मेळना. ते विशय कृष्ण-अर्जुनाच्या संवादांतल्यानूच त्या त्या प्रसंगांचेर चितरायल्यात. देखून अध्यायसमाप्तींत 'कृष्णार्जुनसंवादे' अशें जें पद आसा तें चड म्हत्वाचें.

ह्या ग्रंथाच्या निर्मिती काळाविशीं खूबशा अस्तंती कशेंच भारतीय पंडितांनी भासाभास केल्या. तातूंत डॉ. भांडारकर, न्या. तेलंग, चिंतामणराव वैद्द हे मुखेल आसात. लो. टिळकान आपल्या 'गीतारहस्य' ह्या ग्रंथांत गीतेचो काळ ख्रिस्ती शतमाना पयलीं सुमार पांचशें वर्सां असो थारायला. पूण सर्गेस्त ज. स. करंदीकर हाणें महाभारतांत आयिल्ल्या विंगड विंगड गि-यांचे स्थितीचें सूक्ष्म परिक्षण करुन गीतेचो काळ शालिवाहन शकापयलीं दोन हजार णव असो थारायला.

भारतांत तेच भाशेन भारताभायर लेगीत ह्या ग्रंथाचे खूब भक्त आसात. अल बीरुनी ह्या अरबी भोंवडेकाराक हो ग्रंथ खूब मानवलो. विल्किन्स हाणें १७८५ वर्सा लंडनाक, गीतेचो इंग्लीश अणकार उजवाडायलो. ताका लागून युरोपांत गीतेक खूब नामना मेळ्ळी. ई. आर्नल्ड हाणें केल्लें गीतेचें 'द साँग सिलॅस्टिअल' हें भाशांतर खूब प्रसिद्द आसा. १८२३ वर्सा आउगुस्ट व्हिल्हेल्म फोन श्लेगेल हाणें गीतेची परिशुध्द आवृत्ती लॅटीन अणकार सयत उजवाडायली. हो अणकार जर्मन पंडीत व्हिल्हेल्म फोन हंबोल्ट हाणें वाचलो. तेन्ना ताणें म्हळें आपल्याक खबर आशिल्ली साहित्यांच्या जगांत, महाभारतांतली 'भगवद्गीता' ही सगळ्यांत श्रेष्ठ अशी तत्त्वज्ञानात्मक कविता. बर्लिन अकादेमींत ताणें ह्या विशयाचेर विस्तारान असो सोदप्रबंध बरयलो. तेन्नासावन आयजमेरेन युरोपी भाशांनी गीतेचीं भाशांतरां जायत आसात.

इ. स. पयलीं पांचव्या-चवथ्या शेंकड्यांच्या अदमासाक प्रचलीत जाल्ल्या भागवत धर्माच्या मुळांत सेश्र्वर सांख्य दर्शनाचेर आदारिल्लें हे वैश्णव उपनिषद आसुंये आनी ताचोच विस्तार म्हळ्यार सद्याची भगवदंगीता आसुंये अशें कांय अस्तंती संशोधकांचें मत आसा. इ. स. पयली दुस-या शेंकड्यांत केरांतिल्ल्या लेखांवयल्यान गांधार अफगाणिस्तानांतल्या ग्रीक लोकांनी भागवत धर्म आपणायल्ल्याचें दिसता. भगवद्गीता ही मुळांत ल्हान आसूंक जाय ह्या मतान जर्मन पंडीत आर. गार्बे हाणें मूळची भगवद्गीता आनी तातूंत उपरांत भर पडिल्ली म्हळ्यार प्रक्षिप्त 'भगवद्गीता' कितली व्हडली आसा, हे प्रक्षिप्त भाग म्हळ्यार वेदान्त तत्त्वज्ञान आनी ब्राह्मणी वैदिक धर्म हांचेविशींचीं वचनां आसात.

महाभारतांत, कुरुक्षेत्राचेर कौरव आनी पांडव हांचीं सैन्यां झुजाखातीर एकामेकासामकार उबीं आसतना, अर्जुनाच्या मनांत झूज करचें काय ना असो संभ्रम निर्माण जालो. त्या वेळार ताच्या रथआचें सारथ्य करपी भगवान श्रीकृष्णान ते रणभुंयेचेर ही गीता अर्जुनाक सांगली आनी ताच्या मनांतलो घुस्पाघोंदळ पयस केलो, तशेंच, ताका क्षात्रधर्माप्रमाण झूड करपाक तयार केलो अशें मानतात. त्या वेळार अर्जुन आनी श्रीकृष्ण हांचे भितर प्रस्न-जाप अशा रुपान जाल्लो तात्विक संवाद उपरांत महाभारतांत व्यासान श्लोकबद्द करुन मांडला अशें विद्वानांचें मत आसा. ही गीता लेगीत मुळांत पांच अध्यायांचीच आसुंये आनी त्या काळांतल्या तत्वज्ञानाचे विंगड विंगड पंथ, तांचे विचार आनी मतां संकलीत करुन आस्पाव करुन घेवपाखातीर उपरांतचे तेरा अध्याय रचले आसुंये एशेंय कांय विद्वानांचे मत आसा.

गीतेंत जे अठरा अध्याय आसात तांची नांवां अशीं. अर्जुनवुषादयोग, सांख्ययोग, कर्मयोग, ज्ञानकर्मसंन्यासयोग, संन्यासयोग, ध्यानयोग, ज्ञान-विज्ञानयोग, अक्षरब्रह्मयोग, राजविद्दाराजगुह्ययोग, विभूतियोग, विश्र्वरुपदर्शन, भक्तियोग, क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोग, गुणत्रयविभागयोग, पुरुषोत्तमयोग, दैवासुरसंपद्विभागयोग, श्रध्दात्रयविभागयोग आनी मोक्षसंन्यासयोग.

अर्जुनाचो संभ्रम निवळावपाखातीर भगवंतान आत्मतत्त्वाच्या विवरणापसून आरंभ केलो. कृष्ण म्हण्टा, ह्या झुजांत हत्या जातली, पूण ती नाश पावपी शरिरांचीच. आत्मो सदांच जिवो उरतलो कारम ताका कोणूच मारुंक शकना. आत्मो हो शरिरावांगडा जल्मना आनी शरिराचो नाश जालो तरी आत्म्याक मरण येना. आत्मतत्व हें अविनाशी. झूज करप हो क्षत्रियांचो धर्म. झुजांत क्षत्रियांक मरण आयलें जाल्यार तांकां सर्गाचें दार उकतें आसता आनी जैत मेळ्ळें जाल्यार धर्तरेचें राज्य फावो जाता. ह्या दुस-या अध्यायांतल्या उपदेशांत कृष्ण हो ऋषीभाशेन उपदेश करता. उपरांत तो स्वताच परमेश्र्वर आसून, तो परमेश्र्वरुच उपदेश करता अशें दिसता.

फळाची आस धरिनासतना कर्म करूत रावचें हो सिध्दांत सुरवेकसावन, निमाणेमेरेन आसा. गीतेचो उपक्रम आनी उपसंहार लक्षांत घेतल्यार गीतेंत ज्ञानमूलक भक्तिप्रधान कर्मयोगाचोच आदेश हो मुखेल आसा, हे गीतारहस्यकार लोकमान्य टिळक हाचें मत मान्य करचें पडटा. पूण ज्ञानयोग, कर्मयोग आनी भक्तियोग हातूंतलो खंयचोय योग हें मुखेल उद्दिश्ट मानलें, तरी ज्ञानयोगाक वा स्थितप्रज्ञ दर्शनाक कर्मयोगाची आनी भक्तियोगाची जोड दिवंचीच पडटा. ज्ञानापसून आनी भक्तीपसून ह्या तीन योगांतलो खंयचोय योग वेगळावंक मेळना. स्थीर बुद्दीचो अनिकेत म्हळ्यार संवसार सोडिल्लो संन्यासी लेगीत आदर्श मनीस म्हणून वर्णिला. हो ज्ञानमार्गी योगी आसा. हो एकांत सुवातेर बसून, इंद्रियां-मन हांचो संयम करुन सूखृदुखापसून पयस रावन ध्यानस्थ बसता. ताची ही समाधीस्थितीच ताका साक्षात्कारावतीन निर्वाणपदाक पावयता. ताचीं सगळीं पातकां पयस जातात. तो सगळ्या पाप-पुण्यांचे पलतडी पावता. कोणूय साधक जर इहजल्मी योगभ्रश्ट जालो जाल्यार तो सर्गांत वता आनी उपरांत गिरेस्त कुळांत वा योग्यांच्याच कुळांत जल्म घेता. फाटल्या जल्माचो योगाभ्यास ताका परतून योगसाधनेवटेन प्रवृत्त करता आनी तो सिध्दावस्थेक पावता. सामको पापी, दुराचारी मनशाचो लेगीत उध्दार जांव योता अशें बगवंतान आश्र्वासन दिलां. ताचो मार्ग हो भक्तिमार्ग. परमेश्र्वराची ्नन्य भक्ती केल्ल्याच्या योगान कितलोय पातकी वा शुद्र मनीस परमपदाक पावूंक शकता.

कर्म करुनय कशें मुक्त रावचं, अहंकार आनी आसक्ती हांचो त्याग केल्ल्यानूच आत्मोन्नती सादून परमशआंतीचें अंतिम ध्येय कशें साध्य जाता हाचें गीतेंत जितलें उत्कृश्ट प्रतिपादन मेळटा तितलें संवसारातल्या तत्वज्ञाना वयल्या खंयच्याच ग्रंथात मेळना.

गीतेचेर जगांत जितलें टिकासाहित्य निर्माण जालां, तितलें एका बायबलाचो आडवाद सोडल्यार हेर खंयच्याच ग्रंथाचेर जावंक ना. भारतांतल्या सगळ्या पुर्विल्या आचार्यांनी गीतेचेर भाश्यां बरयल्यात. वेदान्ताचीं उपनिषदां, भगवद्गीता आनी ताचे अनुयायी, विशिश्टाद्वैतवादी रामानुजाचार्य, ताचो गुरु यामुनाचार्य आनी ताचे अनुयायी द्वैतवादी मध्वाचार्य आनी ताचे अनियायी हांची आनी हेर वल्लभाचार्य सारकिल्ल्या आचार्यांचीं गीतेचेर भाश्यां आनी टिका आसात. भारताच्या प्रचलीत अशा चडशा सगळ्या साहित्यिक भाशांनी गीतेचो अमकार, भाश्यां वा टिका आनी भाशांतरां जाल्यांत. भगवद्गीतेची आयज उपलब्ध आशिल्ली सगळ्यांत पोरनी आनी अधिकृत प्रत म्हळ्यार शंकराचार्यचें 'गीताभाष्य'. ह्या भाष्यांत गीतेचो पयलो अध्याय सोडून दुस-या अध्यायाच्या इकराव्या श्लोकासावन अठराव्या अध्यायांतल्या निमाण्या श्लेकामेरेन उतरान उतराचें स्पश्टीकरण आयलां. भगवद्गीता हो भागवत धर्माचो मुखेल प्रमाणग्रंथ. श्रीधर, मधुसूदन, शंकरानंद अशे कितलेशेच ल्हान-व्हड गीतेचे टिकाकार जाले आनी तांणी वयर उल्लेख केल्ल्या खंयच्या तरी आचार्यांच्या भाश्याक अणसरुनूच टिका बरयल्या.

भगवद्गीतेचे जे मराठी अवतार आसात, तातूंत 'ज्ञानेश्र्वरी' हो सगळ्यांत पोरनो. ज्ञानेश्र्वरीची योग्यताय स्वतंत्र ग्रंथाइतली मानतात. ज्ञानेश्र्वराउपरांत वामनपंडित, दासोपंत, तुकाराम, मोरोश्र्वर अशा कितल्यासाच जाणांनी गीतेक मराठी साज चडयल्या. उपरांत इंग्लिशींत आनी हेर अस्तंती भाशांनीय गीतेचीं भाशांतरां जाल्यांत, तातूंतलीं कांय पद्दलेगीत आसात. ताचे उपरांत भारतांत, नवे नदरेतल्यान गीतेचो अभ्यास जावंक लागलो आनी तेविशींचे ग्रंथ निर्माण जाले. हातूंत सगळ्यांत पयली उल्लेख येता लोकमान्य टिळकांच्या गीतारहस्याचेर. महात्मा गांधी आनी विनेबा भावे हांणी बरेंच बरोवप केलां आनी तातूंतल्यान तांणी अनासक्तियोग प्रतिपादन केला, योगी अनविंद घोष,डॉ. राधाकृष्णन, डॉ. बेलवलकर, आचार्य विनोबा, श्री. ज. स. करंदीकर, पं. सातवळेकर अशा कितल्याशाच भारतीय तत्वगिन्यानी लोकांनी ग्रंथलिखाण करुन गीतार्थाचीं नवीं नवीं तासां अभ्यासकांक दाखोवन दिल्यांत.

कोंकणींत श्री. बा. भ. बोरकार आनी सुरेश गुंडू आमोणकार हांचे गीतेचो अणकार बरे जाल्यात.