भारतीय साहित्य विचारांची फाटभूंय

भारतीय साहित्याची सुरवात वेदासावन चालू जाता अशें म्हळ्यार अतिताय जांवची ना.

वेद म्हळ्यार गिन्यान. आमच्या पूर्वजांनी भारतीय साहित्याचें मुळावे रुप वेदातल्यान आमच्या मुखार दवरलां. खरे पळयल्यार वेद म्हळ्यार एक कवितांचो झेलो. रुशी मुनीच्या मनांत सैमाचें रुप पळोवन हीं सूक्तां मनात आयलीं, तीं पळोवंक कविता कश्यो दिसतात. खंयच्याय मनशाच्या मनांत जे पयल्यांत पयली विचार येतात आनी तेच विचार मनातल्यान व्यक्त जालें म्हण्टकच ताका साहित्याचो रुपकार येता. त्या नदरेन साहित्य म्हळ्यार मनशाच्या मनातले विचार. मनशाच्या मनातल्या विचारांचे पडबिंब साहित्यांत पर्जळीत जाता. सदच्या वेव्हारांत आमी पळयातात.

मुळाव्या प्रतीपरस कार्बन कॉपी घडये बरी येता. दर्याचीं ल्हारां पळयतांना पयल्या ल्हारापरस दुसरें ल्हार व्हडलें येता. वेदांतल्या सूक्तां कडेन पळयतना तें एक परजळीत काव्य, निखळ, कविता असोच भावार्थ मनांत येता. पर्जन्य सूक्त जांव रात्रीसूक्त ह्या सूक्तांचेर नदर भोंवडायल्यार ती सैमाचेर आदारीत कविता अशीच कल्पना जाता. ह्याच मुद्याची वेदांतल्या पर्जन्यसूक्तांच्या आदारान चड फोडणीशी करु येता. पर्जन्य सूक्तांतल्या कांय मंत्रांचो हो अणकार.

१) आपणाल्या भिरांकुळ आघातान संवसाराक भिवोवपी, झाडांपेडां हालोवपी, व्हडलो आवाज करपी पावस उदकाच्या घोग्यांनी आमकां धादोशी करता.

२) घोडयाक चाबकां मारपी झुंजारया प्रमाण पावस कुपांच्या गडगड रुपान भुयेंचेर आयलो आनी वारो नेटान पूर्वेक व्हांवूक लागता तशीं धर्तरी नवो रुपकार घेवन आमच्या मुखार उबी रावता.

हें वेदांतलें पावसाचें वर्णन पळयल्या उपरांत तें काव्यच हांतुत कांयच दुबाव ना.

वेदांतले काव्य सैमाचेर आदारीत आसा तशेंच सामाजिक विचार उक्तावपी आसा. अक्षसूक्ता सारखी रचणुकूय आमच्या नदरे मुखार येता. वैदिक रुशी म्हण्टा जुगार खेळूं नाकात. शेतभात रोयात, भुरग्यां बाळाचें घरकान्नीचें बरेंपण सांबाळत. तेच प्रमाण अश्विनी देवाची व्हडवीक सांगपी सूक्तां जांव वरुणाचें वर्णन करपी काव्यां हो मुळावो लोकवेदच म्हणपाक जाय. देवा कडेन बरेपन मागपी वरुण सूक्ताच्या वळींचो हो अणकार नदरेन भरपा सारकोच आसा.

वेदांतल्या कांय सूक्तांनी आविल्ल्या नाटय साहित्याची मुळां पळोवंक मेळटात, पुरुरवा उर्वशी, यमयमी, सरमापणी हांचे संवाद म्हळ्या डायलॉग पळयल्या उपरांत तातूंतली नाटकांची बिया पळोवपा सारकी आसात.

आर्विल्ल्या कथा साहित्याची बिया वैदिक साहित्यांतल्या कथांतल्यान उक्ती जाल्यात. जशें हालींच्या कथेंत संवादांक म्हत्व आसा तशें संवाद वेदांत आसा. हो नुस्तें आनी खारवी हांचो संवाद।हाका मत्स्यधीवर कथासूक्त अशें म्हण्टात. हांतुतली मासोळी देवाक सांगता आमकां धरुन व्हरपी दुस्माना सावन आशिल्ले जाळें मेकळें कर म्हण्टकच मतस्यधीवर ह्या नांवावेल्यान अशा तरेचे संवाद जांव कथेचीं बियां वैदिक साहित्यात मेळटात हेच प्रमाण उपनिश्दातल्या संवादातल्यान आर्विल्या साहित्याचींन मुळां नदरे मुखार येतात देखीक-जनकाची काणी, मैत्रयी आनी कात्यायनी हांची काणी गार्गी याज्ञवल्क्य ह्या सारख्या काणयांतल्यान पूर्विल्या वा बरयतना तिका देखी दिवन कशी सजोवची हें उपनिशदांतल्या कथांतल्यान शिकचें वेतकेतूची कथा ह्या नदरेन पळोवपा सारखी आरुणी सांगता.

एका मातयेच्या गुळ्या कडेन पळयल्यार सगल्या मातयेच्या वस्तूची म्हायती कळटा. एका लोखणाच्या वस्तू कडेन पळयल्या उपरांत लोखण म्हळ्यार कितें तें कळटा. तशेंच एका आत्म्याचें गिन्यान जालें जाल्यार सगल्या वस्तूंचें गिन्यान जावंक पावता. हे तरेन वेद, उपनिषदां हातुंतल्यान काव्य, नाटक, कथा ह्या साहित्य प्रकाराची निर्मिती जाल्या. पूण ते वेळार साहित्याचें शास्त्र मात घडिल्ले दिश्टी पडना. खंयच्याय मुळाव्या विशयाची सुरवात जाता तेन्ना त्या विश्याची बारीकसाणेन फोडणीशी वा शास्त्र तयार जायना. देखीक-लोक भास उलयतात. आवय आपणाल्या भुरग्या कडेन उलयता तातूंतल्यान उतरांची वळख जाता. उतरां आनी ताचो अर्थ हांचो संबंद भुरग्याच्या मतींत येता तेच तेरन चार चौगजाण तीं उतरां उलयतात आनी एका समूहाची चोम्याची भास तयार जाता. मागीर त्या भाशेक शिस्त लावपी व्याकरण येता.

भाशेचें शास्त्र भासशास्त्र तयार जाता, पूण शास्त्र घडपाक फुडें भरताच्या नाटयशास्त्राची वाट पळोवंची पडली, भरतान आपाणाल्या नाटयशास्त्रात काव्याचें भूशण, अलंकार, गुण आनी दोश ह्या आंगांचे विवरण केलां.

दृश्य म्हळ्यार दोळ्यांक दिसता तें माचयेचेर करुन दाखयतात तें नट, नटी जांव हेर पात्रां विंगड विंगड भूमिका घेवन पळोवप्याच्या मुखार तो तो देखावे प्रत्यक्ष घडिल्या भशेन करुन दाखयतात. थोडया भितर सांगपाचे जाल्यार माचयेचेर जावपी खेळांचे प्रयोग, दूरदर्शनावेल्या कार्यावळी हें सगलें दृश्यकाव्य. हाच्या उरफाटें जें निखटें आयकूनूच तांचे रसग्रहण करचें पडटा तें श्रव्यकाव्य, कविता, अंभग, भजनां, भावगीत अशें तरेची काव्यां आयकून तांतूतल्या रसाचो अणभव घेवप आता आमी विचार करतात तो फक्त श्रव्यकाव्याचो तांतूत नाटक म्हळ्यार कितें ह्या प्रस्नाचेर भासाभास आसची ना. ते नदरेन पयल्या पयलीं आमकां विचार करचो आसा तो म्हळ्यार साहित्य म्हळ्यार कितें ह्या प्रस्नाचेर. ज्या रचणुकेंत-कवितेंत बरपांत सोबितपण आसा ताका साहित्य अशें म्हूण येता. बरोवपी जेन्ना आपणाल्या प्रतिभा शक्तीन संवसारांतल्या विंगड विंगड विशयांचे बारीकसाणेन-विचक्षणायेन निरीक्षण करता तेन्ना ताका सैमांतल्या सुदरतायेची जीणेतल्यां सत्याचो शिवाचो आनी सौंदर्याचो सोद लागता. ताच्या मनांत विचारांची ल्हरां उसळटात आनी बरोवपी काडटा. शब्दार्थयो यथावत् सहभाव साहित्यम्. पुर्विल्या साहित्याकारांनी साहित्य ह्या उतराची फोडणीशी खूबशा तरांनी करुन दवरल्या. साहित्यकार बिल्हणाच्या काळार साहित्य ह्या उतराचो अर्थ सर्व साधारण बरप इतलोच आशिल्लो.

पंचमी साहित्य विद्या अशें राजशेखरान म्हळां. ताचो अर्थ असो, साहित्य म्हळ्यार सादी रचना न्हय. तर एक गिरेस्त गिन्यानाची खण. तातूंतल्यान मनीस जातीच्या गिन्यानाचो परमळ घमघमता. साहित्यस्य भाव साहित्य म अशी साहित्याची सादी सरळ व्याख्या आसा. साहित्य म्हळ्यार एकठांय हाडिल्लें कितें एकठांय हाडिल्लें तें पळोवंक गेल्यार उतरां आनी ताचो अर्थ एकठांय हाडिल्लो दिश्टी पडटा. उतरां आनी तांचो अर्थ हीं दोन मुळावीं दृश्यां, मुळावें घटक देखीक मातयेची मूर्त करपाची आसल्यार माती आनी उदक एकठांय हाडचीं पडटात. तशेंच उतरां आनी अर्थ एकठांय हाडल्या बगर साहित्याची मूर्त घडना. प्रत्येक उतराक एक खासा अर्थ दिल्लो आसता. उतर आनी अर्थ हांचो संबंद जोडपाची प्रक्रिया पयलीं सावन चालू आसा. भुरगें, आवय, बापूय जांव हेर मनशांच्या उतरांतल्यान तांच्या उतरांचो अर्थ सोदीत आसता. आवयन चिप्प म्हण नाकार बोेट दवरुन म्हळ्यार त्या उतरांचो अर्थ राग अशें भुरग्याक कडटा. तेंच प्रमाण जिणेंतल्या विंगड विंगड उतरांचो अर्थ आमी दीसपट्टे लायत आसतात.

साहित्य ह्या उतराचो अर्थ पळयतना साहित्यकाराचे विचार नदरे मुखार दवरप गरजेचे जावन आसा. शब्दार्थोसाहितौ केल्या. शब्द आनी अर्थ एकठांय हाडल्या बगर काव्याची निर्मणी जायना. हें तत्व भामहाच्या व्याख्येवेल्यान आमकां कळून येता. पूर्विल्ल्या साहित्यकारांनी शब्दार्थाचें हें एकमेळप हें गृहीत धरुन फुडें पावलां उखल्ल्यांत. भामह, दंडी, मम्मट, हेमचंद्र हे साहित्यकार शब्दार्थाचें एकमेळप म्हळ्यार काव्य अशेंच मानतात. दोश विरयत शब्द आनी अर्थ हे साहित्याच्या हेर गुंणांनी युक्त आसल्यार त्या रचणुकेक काव्य अशें म्हूणं येता. ही रचणूक म्हळ्यार कशायकशी केल्ली बांदावळ न्हय. ताका नाजूकसाण जाय, बरी इतरां आनी ताचो अर्थ हांची नकसूद बांदावल केल्यारुच ताका काव्य म्हूणं येता.

काव्याचो गुण खंयचे हे विशीं हेर कडेन चड फोडणिशी करपाची आसा. पूण थोडया भितर सांगपाचें जाल्यार बेठेच क, च, श, अशें तरेचे शब्द म्हळयार इतरां एकठांय हाडली म्हण्टकीच काव्य घडना. सोबीत इतरां कानांक आयकुपा सारखीं तातूंत अर्थाचें माणिक मोतीं दसोवचें पडटा. म्हण्कच शब्द म्हळ्यार उतरां बरीं जाय. सोबीतप जाय, कल्पना शक्त जाय, मनांतले उमाळे प्रकट जावंक जाय, जाल्यारुच ती रचणूक साहित्य या पांवडयाचेर पावता. ताच्याय फुडे वचून रस हें तत्व साहित्यांत जाय. रस म्हळ्यार काव्याचो आत्मो. जशें आमच्या कुडीक आत्मो आसल्या बगर म्हत्व येना. कितलीय सुंदर कुड आसल्यारुय तातूंत आत्मो नासत जाल्यार त्या सुंदर कुडीचो कांयच उपेग आसना. तशेंच काव्यांत रस नासल्यार तें काव्य मोलादीक जायना. भरतान लेगीत नाटय शास्त्रांत रसाकच म्हत्व दिलां. शब्द आनी अर्थ म्हळ्यार काव्याची कुड आनी रस हो त्या काव्याचो जीव. विश्वनाथ नावाचो साहित्यकार म्हण्टा -

रसएव आत्मा साररुपतया जीवनाधायको यस्य

तेनविना तस्य काव्यत्वाभावस्य प्रतिपादितत्वात्।

आनीक एका नदरेन साहित्य ह्या उतराची फोडणीशी करुं येता. हित म्हळ्यार बरें. कानाक आयकुपा सारकें दोळयांनी पळोवपा सारखें, समाजाक देख दिवपी, मनाक आनंद दिवपी. अशा तरेची उतरां साहित्यांत आसूंक फावतात. साहित म्हळ्यार हितकाराक. समाजाक बरेंपण हाडपी, अश्या समाजीक आशयाचें विवचेन साहित ह्या उतरांनी भरिल्लें आसा. ह्या उतरांतलो अर्थ जेन्ना प्रगट जाता तेन्ना ताका सुंदरतायेचीं हेर तासां लेगीत भरपूर आसतात. जेन्ना आवय भुरग्यां उद्देशी शाणो म्हजो बाबू अशें म्हण्टा. तेन्ना शाणो ह्या उतराचो अर्थ बरो गुणाचो असो जाता, पूण जेन्ना एकाद्रो काम करपी मनीस हाता सकयल्या चाकारान कामाची वाट लायिल्या चाकरा उदेशी चड शाणो मरे तूं ? अशें म्हण्टा तेन्ना त्या शाणो ह्या उतराचो अर्थ बरो समजीकायेचो असो जायनासतना मूर्ख, पिसो, नाकाशिल्लीं कामां करपी असो जाता.

अस्तंतेकडल्या साहित्यकारांनी साहित्याच्यो व्याख्या केल्यात त्यो चडशो उदेंते कडल्या विचारां कडेन लागी येतात।तें म्हळ्यार जीणेतलें अणभव भाशेच्या माध्यमांतल्यान उक्तावप म्हळ्यार साहित्य अशें हडसन म्हण्टा. ते नदरेन साहित्य ही व्यापक संकल्पना जावन आसा. ज्या बरपाक साहित्य शास्त्र म्हणपाची चाल आसा ताकाच पयली विंगड विंगड नावां आसलीं. साहित्य हाचो मुळावो अर्थ व्यापक आसा. ताका कथा, नवलिका, निबंध, काव्य म्हणून वळखुपाची चाल पडल्या. साहित्य ह्या उतरांनी आयज जो अर्थ आमच्या दोळया मुखार येता, तो अर्थ पयलीं वेव्हारांत आशिल्या उतरांनी येनाशिल्लो साहित्य हो आमच्या जीणेचो हारसो जावन आसा.