महादेव गोविंद रानडे

महादेव गोविंद रानडे (जल्म - 18 जानेवारी 1842, निफाड, जि. नासिक; मरण - 16 जानेवारी 1901, मुंबय) महाराष्ट्रांतलो एक व्हड विचारवंत, व्यासंगी विव्दान, समाज सुदारक. राश्ट्रीय पांवड्यार अर्थीक, राजकीय, समाजीक आनी धर्मीक मळार व्हड योगदान दिवपी तत्वज्ञ आनी मार्गदर्शक. आर्विल्ल्या भारताचो निर्मातो म्हणून ज्या म्हापुरसांचो उल्लेख जाता, तांच्यांत न्यायमूर्ती महादेव रानडे हाका म्हत्वाची सुवात फाव जाता.

रानडे, महादेव गोविंद

शिक्षण

ताचो बापुय पयलीं नगर जिल्ह्यांतल्या दुय्यम जिल्होधिकाऱ्याच्या हाताखाल कारकून आशिल्लो, उपरांत तो कोल्हापूरच्या कारभाऱ्याके जबाबनिशीच्या हुददयाचेर काम करुंक लागलो. महादेवाचे आवयचें नांव गोपिकाबीर्इ. महादेवाचें मराठी आनी मुळावें इंगलीश शिक्षण कोल्हापूराक जालें. फुडल्या शिक्षणाची थंय वेवस्था नाशिल्ल्यान, बापायन ताका इ. स. 1856 वर्सा मुंबय एल्फिन्स्टन हायस्कुलांत धाडलो. इ. स. 1862 वर्सा महादेवराव बी. ए. चे परिक्षेंत पयल्या वर्गांत पास जालो. कॉलेजींत आसतना वि.लयीन अभ्यासाभायर ताणें इतिहास, काव्य, निबंद, भोंवडेवर्णनां, कांदबऱ्यो ह्या विशयांवयल्या ग्रंथांचें वाचन केलें.

उपरांत ताणें इतिहास आनी अर्थशास्त्र हे विशय घेवन ऑनर्सची परिक्षा दिली. बी. ए. जावचेपयलीं म्हळ्यार इ. स. 1861 वर्सासावन तो अध्यापनाचेंय काम करतालो. इतिहास, भूगोल, गणित, अर्थशास्त्र, तर्कशास्त्र, निबंदलिखाण, इंग्लीश हे विशय तो शिकयतालो. इ. स. 1864 वर्सा इतिहास विशय घेवन तो एम. ए. जालो आनी 1866 वर्सा ताणें कायध्याचीय परिक्षा दिली. ह्यो दोनूय परिक्षा भोवमानान पास जाल्ल्यान मुंबय वि.पीठाचो पयलो फेलो म्हूण ताची निवड जाली.

वावर

दोन वर्सा सुमार ओरिएंटल ट्रान्सलेटर म्हूण काम करतकच जून 1868 वर्सा ताची एल्फिन्सटन महावि.लयांत इंग्लीश आनी इतिहासाचो प्राध्यापक म्हूण नेमणूक जाली. अक्कलकोट आनी कोल्हापूर हांगा अनुक्रमान कारभारी आनी न्यायाधीश, म्हणूय ताणें काम केलें. उपरांत तो स्मॉल कॉज कोर्टाचो न्यायाधीश, केन्ना पोलिस दंडाधिकारी, केन्ना हायकोर्टाचो डेप्युटी वा असिस्टंट रजिस्ट्रार म्हणू काम करतालो. इ. स. 1879 वर्सा मुंबय सरकारच्या न्याय खात्यांत कनिश्ठ न्यायाधीश म्हूण नेमणूक प्रवेश केलो. इ. स. 1881 वर्सा ताची प्रेसिडेन्सी मॅजिस्ट्रेट म्हणू नेमणूक जाली. तेन्नाच ताचे प्रेरणेन बायलांच्या शिक्षणाखातीर पुण्यांत फिमेल हायस्कूल सुरु जालें. इ. स. 1885 वर्सा ताका मुंबय उच्च न्यायालयाचो न्यायमूर्ती म्हणू बढती मेळ्ळी. न्यायधीश पदाचेर आसताना 1885 वर्सा ताची मुंबय कायदे मंडळाचेर काय.चो सल्लागार म्हणू नेमणूक जाली. 1890 आनी 1893 वर्सा तो मुंबय प्रांत मंडळाचो वांगडी आशिल्लो.न्यायमूर्ती रानडे हांचे इंग्लीस, मराठी आनी संस्कृत ह्या तीनूय भांशाचेर प्रभित्व आशिल्लें. भारतीय नदरेन भारताच्या इतिहासाचें परत बरप करुंक जाय अशें ताचें मत आशिल्लें. ताणें देन लग्नां केलीं. पयले बायलेक 1873 वर्सा मरण येतकच, जाण्ट्या बापायचे सांगणेंक लागून, ताका साताऱ्याच्या कुर्लेकर घराण्यांतल्या रमाबार्इ नांवाचे चलयेकडे दुसरें लग्न करचें पडलें. फुडाराक तिका स्त्रीशिक्षण चळवळीत प्रवर्तक म्हणू खूब नामना मेळ्ळी. तेन्ना महादेवरावाची पिराय एकतीस वर्सा आनी बायलेची पिराय इकरा वर्साची आशिल्ली. बालविवाहाचो नशेध आनी विधवाविवाहाचो पुरस्कार करपी महादेवरावान इकरा वर्सांचे चलयेकडे लग्न केल्ल्याम लोकांनी ताचेर खूब टिका केली. रानडे सर्वांगीण सुदारणेचो पुरस्कर्तो आशिल्लो. राजकारण, अर्थकारण, धर्मकारण आनी समाजकारण हीं समाजाची वेगवेगळी आंगां एकमेकाकडेन संबंदीत आसात, तेखातीर समाजजिणेचो बारिकसाणेन विचार करुंक जाय, हें ताच्या समाजकारणाचें पयलें तत्व. त्या काळांत परदेशी भोंवडी निशिध्द मानताले आनी आनी भोंवडे सावन परत येतकच प्रायश्र्चित घेवचें पडटालें. देखून असले परदेशी भोंवड्क मान्यताय तशेंच बायलांच्या मालमऱ्तेच्या हक्काक न्हयकार आनी बायलांच्या शिक्षाणाक प्रतिबंध ह्यो मुखेल समाजीक अडचणी आशिल्ल्यो. हातुंतल्या कांय अडचणी सोडोवपाक ताका यश मेळ्ळें. इ. स. 1862 वर्सा कांय म्हयने ताणें इंदुप्रकाश ह्या खबरेपत्राच्या इंग्लीश विभागांतल्यान समाजसुदरणाचेर लेख बरयले. 1865 वर्सा विधवांच्या लग्नांक उर्बा दिवपी मंडळाची स्थापणूक जाली आनी 1869 वर्सा त्या मंडळान एक विधवाविवाह घडोवन हाडलो.

तेन्ना सनातन धर्माच्या अभिमान्यांनी मंडळाच्या लोकांचेर बहिश्कार घालो. ताकालागून तातुंतल्या कांय लोकांनी प्रायश्र्चित घेवन आपली सोडवणूक करुन घेतली आनी रानडे मात खूब त्रास सोंसचो पडलो. ह्या वादाच्या निमतान ताणें वेद, स्मृती, पुराण आनी इतिहास हांचो अभ्यास करुन आनी सगळे शास्त्राधार विचारांत घेवन एक विव्दत्ताप्रचुर निबंद बरयलो. इ. स. 1870 वर्सा गणेश वासुदेव जोशी हाणें स्थापन केल्ले भौशीक सभेचो रानडे सुरवातीसावन मार्गदर्शक आशिल्लो. 1878 वर्सा हे सभेन एक नेमाळें सुरु केलें. ह्या नेमाळ्यांतले चडशे लेख स्वता रानडेनूच बरयल्यात. महाराष्ट्रांतल्या जिल्ह्यांचे अर्थीक परिस्थितीची पळोवणी करची अशी येवजण भौशीक सभेन रानडे हाच्या मार्गदर्शनाखाल हातांत घेतली आनी त्या आदारान अहवाल बरोवन महाराष्ट्राचे अर्थीक हलाखीची परिस्थिती स्पश्ट केली. अशे तरेच्या प्रस्नांचो विचार करपाची, ताचेर उपाय सुचोवपाची आनी आंकडेवार म्हायती मेळपाची पद्दत रानडेन सुरु केली. इंग्लंडांत जेतरेन जापसालदार राज्यपद्दत आसा तशीच भारतांतूय लागू जावची असो अर्ज ब्रिटीश संसदेकडे न्या. रानडे हाचे प्रेरणेनूच धाडलो. पुण्याक आसतना प्रार्थना समाजाचे प्रतिश्ठापनेंत न्या. रानडे हाचो व्हड वांटो आशिल्लो. प्रार्थना समाजाचे पस्थापणुके फाटलीं मुलतत्वां सांगतना ही संस्था म्हळ्यार धर्मीक उध्दाराचें स्थान आसा हें ताणें स्पश्ट केलें. प्रार्थना समाजाचीं तत्वां, उपासनापद्दत आनी विधी हांचें समर्थन करपाखातीर ताणें ‘एश्वरनिष्ठाची कैफियत’ ह्या नांवाचो एक निबंद बरयलो. भारतीय भौसाच्या राजकीय आकांक्षांक वाचा फोडपाखातीर काँग्रेसची स्थापणूक करपाचें थारलें. तेन्ना न्या. रानडेन फुडाकार घेतलो. 1885 वर्सा भरील्ल्या पयल्या अधिवेशनाक जे 72 वांगडी आशिल्ले, तातूंत रानडे मुखेल आशिल्लो. काँग्रेसचो संस्थापक म्हूण वळखूपी ह्राम, होलेगीत रानडेन आपलो राजकीय गुरु मानतालो. रानडे समादीक सुदारणेचो कट्टर पुरस्कर्तो, ताणें काँग्रेसीच्या पयल्याच अधिवेशनांत समाजीक परिशदेचो प्रतिश्ठापना केली आनी फुडें धा वर्सांमेरेन दर वर्सा काँग्रेसचें अधिवेशन भरता, थंय समाजीक परिशदेचेंय अधिवेशन जावंक लागलें. पूण उपरांत कांय वर्सांनी पयलीं समाजीक काय राजकीय सुदारणा हो वाद उप्रासलो.

इ. स. 1895 वर्सा पुण्यांत काँग्रेस अधिवेशन भरिल्ले आसतना, सनातन्यांनी समाजीक परिशद थंय भरल्यार माटव जळोवन उडोवपाची धमकी दिली. त्यावेळार रानडेन हें अधिवेशन वेगळे सुवातेर भरपाचें उतर दिवन वाद पलयलो. इ. स. 1896 वर्सा रानडेन पुण्यांत ‘डेक्कन सभा’ ही नवी सभा काडली. न्या. रानडे हाच्या राजकीय विचारांत बुध्दिनिश्ठ उदारमतवादाचो प्रभान दिसून येता. समाजीक तत्नज्ञानांतलें बुध्दिप्रामाण्य, व्यक्तिस्वातंत्र्य, परमसहिशणुता आनी समाजीक कर्तव्यबुध्दी हींच तत्वां राजकीय विचारांतूय ताणें ग्राह्र मानलीं. सनदशीर शासन हो उदारमतवादाचो आविश्कार आसा अशें ताचें म्हणणें आशिल्लें. नीसिक हांगा आसतना न्या. रानडेन मराठी ग्रंथोत्तेजक मंडळी नांवाची एक संस्था सुरु केली. इतिहास, शास्त्रां, देशाची सुदारणा, म्हान मनशांचीं चरित्रां, धर्म अशा विंगड विंगड विशयांचीं पुस्तकां उजवाडावप हो हे संस्थेचो वावर अशिल्लो. न्या. रानडे हांची बुध्दिमत्ता, दूरदुश्टी आनी खंयचेय अडचणीची विस्कटावणी करुन व्यवहार्य मार्गदर्शन करपाची कुवत अर्थीक मळारुय दिसून योता. ताणें भारतांतल्या दळिद्राचो खोलायेन अभ्यास करुन ताचीं स करणां सांगल्यांत, धर्मीक आनी समाजीक मळार ताणें सगऴ्या ग्रंथप्रामाण्यवादी रुढी आनी कल्पनांचो त्याग करुन समानतेचो पुरस्कार केलो. सार्वजनिक सभा उधेगीक परिशद, फीमेल हायस्कूल, वसंत व्याख्यानमाला, मराठी ग्रंथोत्तेजक मंडळी अशा पुण्यांतल्यो तरातरांच्यो संस्था आनी अखिल भारतीय पांवड्यावयली इंडियन नॅशनल काँग्रेस, अर्थशास्त्र परिशद, समाजीक परिशद ह्या संस्थांचे स्थापनेंत आनी वाडींत ताचो व्हड वांटो आसा. न्या. रानडे एक बरो वक्तो. खंयच्याय प्रस्नचो खोलायेन अभ्यास आनी देशोध्दाराची तळमळ हाकालागून तांचीं व्याख्यानां अभ्यासू आनी मार्गदर्शक आसतालीं. न्या. रानडे भौतिकशास्त्राचो पुरस्कर्तो आशिल्लो तरी ताची वृत्ती धर्मीक आशिल्ली.