मानगें
मानगें हें कूळ (Family): अलीगेटोरिडे (Alligatoridae), क्रोकोडीलिडे (crocodylidae ), ग्राव्हीयालीड (Gravialidae), गण (order): क्रोकोडीलीया , प्रकार (class): रेपटीलीया (Reptikia) फामिलींतलें. उदकांत तशेंच जमनीर रावपी हो प्राणी सुमार १.५ मी. ते. लांब आसात. भायल्या देशांत मेळपी मानगीं खूब व्हड आसतात. नर मानगें बायल मानग्यांपरस व्हड आसता. ताचें तोंड सुमाराभायर लांब आसून तें चपटें, त्रिकोनी वा वाटकुळें आसता. मानग्याक व्हड जाबडो आसता आनी दोनय जबड्यांर घटमूट, तक्ष्ण आनी आकारान ल्हान व्हड दांत आसतात. फाट सोडून मानग्यांचें सगळें शरीर घट आसता. ताच्या आंगार खापां आसून तीं घट फातरासारकीं आसतात. मानेकडल्यान शेंपडेमेरेन ताचेर घट्ट कांट्यांचे पटे आसतात. ताची शेंपडी दोनयवाटेन चेपटी आसता. शेंपडेचो उपेक ताका पेंवपाखातीर जाता. ताका चार पांय आसतात आनी फाटल्या पांयांचीं बोटां पातळ कातडेन जोडिल्लीं आसतात. उदकाच्या वयर पेंवता आसतना तें तकलेचो कांय भाग वयर काडून दोळे आनी नाक पुडयो उदकाभायर दवरता. जमनीचेर सादारमपमान तें फरफटत वता.
मानगें आशिया, आफप्रका, अमेरिका . ऑस्ट्रेलिया , श्रीलंका आनी भारत ह्या देशांनी मेळटा. मानग्याच्यो जायत्यो जाती आसात आनी तातुंतल्यो दोनूच भारतांत मेळटात. पयलीं क्रोकोडिलस पॅल्युस्टिटस ही गोडया उदकांत रावपी आनी दुसरो क्रोकोडिलस पोरोसस ही खाऱ्या उदकांत रावपी . मानगीं चडकरून न्हंयच्या तशेंच खाऱ्या उदकांत रावतात आसलीं तरी तांकां उश्ण प्रदेश आनी चिखल दलदलीचो जागो मानवतात.
संवसारांत मानग्याच्यो जायत्यो जाती आसून तातुंतल्यो 13 जाती सांपडटात. नायल मानगे (crocodylus niloticus) सगळ्या आफ्रिका खंडांत, सहारा वाळवंटांत, आनी मादागास्कर, सिसीलीस ह्या जुंव्यांनी मेळटा. आदल्या तेंपार 10मी. लांबायेचीं मानगीं मेळटाली. पूण आतां फक्त 4-6 मी. लांब मानगीं मध्य आनी अस्तंत आफ्रिका, तांगानीका हांगा मेळटात. आशिया खंडांत 4 मी. लांबांयेचीं मानगीं भारत, ब्रह्मदेश, श्रीलंका ह्या देशांत मेळटात. C.Siamensis जातीचीं 4 मी, लांब मानगीं थांयलंड, इंडोनेशिया , जावा, बोर्निया, मलाया, सुमात्रा, हांगा मेळटात. ऑस्ट्रेलिया तेचपरी अमेरिका खंडांतय मानगीं मेळटात.
राबित्याचो वाठार
बदलभारतांत मानगीं गंगा, सिंधू, ब्रह्मपुत्रा ह्या न्हंयांनी मेळटात. ह्या मानग्यांक घडियाल (Grania lis gangeticus) म्हण्टात. ह्या मानग्यांचें तोंड लांब आसून जबडयांत ताका खरवती भशेन धारेचे दांत आसतात. गोंयांत न्हंयानी चिखलांत मानगीं दिसतात. सरकारान बोंडला फार्माचेरय मानगीं पोसल्यांत.
प्रजनन
बदलविणीच्या हंगामांत नर आनी मादी मानगीं आवाज आनी वास हांच्या आदारान एकामेकांचो माग काडटात. मादी आपलें प्रजोत्पादन तांतयां घालून करता. तांचीं तांतयां ४०-५० ग्राम वजनाचीं धवीं, घट्ट कवचाचीं आसतात. तांतयांपसून पिलां जावपाक देड-तीन म्हयने लागतात. तांतयांतल्यान भायर पडपाच्या अदमासाक तीं एकतेरेचो आवाज काडटात. पिलाच्या तोंडाच्या तोंकार एक अंडदंत आसता जो तांतयाचें दाट कट्टें फोडूंक उपेगी पडटा. उपरांत हो अंडदंत वता. सुरवेक पेट्याचो आवाज बारीक आसता. पूण फुडें फुडें जशे पेटे व्हड जातात तसो तसो तांचो आवाजय वाडटा. ल्हान पेटे जमनींत बिळांनी पांच पांच जाणाचो पंगड करून रावतात. अशें केल्ल्यान तांकां थंडी वाऱ्यापासून राखण मेळटा. चड गरमेंतय ते बिळांत वचून रावतात. तें पंगडांनीच भोंवतात आनी बायल- मानगें तांची राखण करता. केटफिश मानग्याच्या पेटयांक खाता. ताकालागून ते न्हंयेच्या देगांनी , तणासकयल , झिलींनी, चिखलांत लिपून रावतात. वाडीखातीर पिलांक उश्ण हवामान आनी सावळेची चड गरज आसता. जल्माच्या पयल्या सात वर्सांत तीं दर वर्सा सादारण २६.५ सेंमी. वाडटात. २२ वर्सांचेर ताची वाड थांबता. मानगीं ८-१२ वर्सांचीं जातकच प्रजोत्पादनाक योग्य जातात.
खावड
बदलल्हान मानगीं किडे, कुल्ल्यो, बेबकां, ल्हान नुस्तें हुंदीर आनी सुकणीं खातात. मातशीं व्हड जातकच शिल्ल्यो, जिवाणीं आनी भोंवतणीं मेळटात ते प्रणी खातात.पूण व्हड जातकच हीं मानगीं व्हड नुस्तें, कांसव वा मेळटात ते जिवे-मेल्ले प्राणी, जनावरां सुकणीं खातात. मनशांचीं न्हंयेंत मेळिल्लीं मडींय तीं खातात. कचाट्याक मेळिल्ल्या जिव्या मनशाचेर हल्लो करन ताका जखमी अवस्थेंत फाफसुपाक तीं फाटीं रावनात. पोशिल्ल्या मानग्याक मांस, कोंबयो खावपाक घालच्यो पडटात.
उपेग
बदलमानग्याच्या चामड्याक खूब मागणी आसता. सुरवेक मानगीं मारून तांचे कातीपसून तरेतरेच्यो वस्तू तयार करताले. हांकां लागून तांची संख्या उणी जावंक लागली. ताका लागून Wild Life Protection and Conservation हो कायदो पास करून मानगीं मारपाक मनाय हाडली. मानगयांक प्राणिसंग्रहालयांत पोसतात आनी वाडयतात. भारत सरकारान क्रोकोडायल प्रोजेक्ट सुरी केला.
रोग
बदलमानग्यांक (Salmonellosic) हो व्हायरस रोग जाता. पूण रोगाचो विशेश असो परिणान ह्या प्राण्याचेर जायना.
खाशेलेपण
बदलतोंडांत धरिल्लें सावन मानगें उदकावयर उफेतना खातात, उदका सकयल खायना. उदका सकयल खावंक घेतलें जाल्यार तांचो घुस्मटमार जाता. तांची पचन शक्त बरी आसता, ताका लागून तीं खाल्ले केदेय प्राणी पचोवंक शकतात.
संदर्भ
बदल