मौर्य राजवंश

मौर्य राजवंश इ. स. प. चवथ्या शेंकड्याच्या शेवटाक (सनपयलीं 323 – 185) मगद देशाचेर राज्य करपी एक व्हड वंश चंद्रगुप्त हो ह्या वंसाचो मुळावो पुरूस आशिल्लो. पोरन्या ग्रंथांनी हाचेविसीं चडशी म्हायती मेळना. कौटिल्या नांवाच्या ब्रह्मणान नंद राजाचो नाश करून चंद्रगुप्त नांवाच्या युवकाक मगधाचे गादयेर बसलो, इतलेंच कळटा. उपरांतच्या संस्कृत साहित्यांत चंद्रगुप्त हो नंद राजाचो दासीपुत्र आशिल्ल्याचें सांगलां. ती दासी मुरा घराण्यांतली आसली म्हूण चंद्रगुप्ताच्या वंशाक मौर्य हें नांव मेळ्ळेम, अशेंय सांगलां. पूण बौद्ध साहित्यांत चंद्रगुप्ताचो जल्म क्षत्रिय कुळांत जाल्लो अशें सांगलां.

मौर्य वंशांतल्या राज्यांनी इ. स. प. 322 ते 185 ह्या काळांत भारतखंडाच्या चडशा भागाचेर राज्य केलें आनी पयलीचखेप एकछत्री अंल प्रस्थापित केलें आनी ह्या काळाक मौययकाल अशें म्हणटात. पयलीं भारतांत महाजनपदां आनी ल्हान ल्हान राज्यां आशिल्लीं. पूण मौर्यांच्या काळांत हांच्या जाग्यर एक व्हड साम्राज्य तयार जालें. नंदा घराण्याचें राज्य फकत उत्तरेक आशिल्लें. ताचो विस्तार करून तें भारतभर पातळपाचें काम मौर्य राजांनी केलें.

मौर्यकाळासंबंदीची म्हायती मुखेलपणान तत्काली वाङ्मय, परकीय भेंवडेकारांचो वृत्तांत, पुरातत्त्वीय अवशेशां वयल्यान मेळटा. पुराणांत कांय मौर्य राजांचो आनी तांचो पराक्रराम हांचो उल्लेख आनी वर्णन मेळटा. मौर्यांच्या विशीं म्हायती दिवपी शिलालेखांसारखी साधना चड म्हत्वाची आसा. सम्राट असोक हाचे साबार कोरांतिल्ले लेख आसात. आयजमेरेन सांपडिल्ले चडशे लेख प्राकृतांतले आसात. कांय ब्रह्मी लिपींत, कांय खरोश्टी आनी कांय अँरेमाइक लिपींत आसात. तातूंत राजाज्ञा, उपदेशपर धर्माज्ञा, चोल, चेर, पांड्या अशा कांय राज्यांचो तशेंच सुदारणा केल्ल्यांचो उल्लेख मेळटा. कांय शासनाविशींच्या गजालिंचो तशेंच, राजकीय स्थितीचो उल्लेख तातूंत मेळटा. लिखीत साधनांना मेगॅस्थिनीझ हाचें इंडिका आनी कौटिल्य हाचें अर्थशास्त्र हांकां चड म्हत्व आसा.

नंद राज्याच्या दरबारांत चाणक्याचो अपमान जाल्ल्यान कारणान नमद वंशाचो नाश करपाची प्रतिज्ञा ताणें केली. चंद्रगुप्ताक बरें शिक्षण दिवन नंद वंशाचो नाश करपाखातीर तयार केलो. चंद्रगुप्तान व्हड सैन्य उबें करून सुरवेक पंजाब आनी सिंध ह्या प्रदेशांतल्या यवनांचो पराभव करून, थंय आपलें राज्य उबारलें. उपरांत ताणें मगधाचेर घुरी घालून (इ. स. प 332) नंदराजाक मारून तो मगधाचे गादयेर बसलो. मुखार कांय वर्सांनी ताणें लागीं लागीं पुराय भारताचेर सार्वभौम सत्तेची स्थापणूक केल्ली. स. प. 305 त सेल्यूकस हाणें पंजाबाचेर घुरी घालून तो सिंधुमेरेन पाविल्लो. पूण चंद्रगुप्तान ताका हारावन ताचेकडल्यान कबलात करून घेतली. हे कबलातीवरवीं हेरामेरेनच्या प्रदेशाचेर चंद्रगुप्ताची सत्ता आयली. त्याउपरांत चंद्रगुप्तान दक्षिण भारतांतले साबार देश आपले राजदूत मौर्यांच्या दरबारांत धाडपाक लागले. ह्या काळांत मेगॅस्थिनीझ हो सेल्यूकसाचो वकील कांय वर्सां भारतांत रावलो. ताणें चंद्रगुप्ताच्या राज्याचें वर्णन बरोवन दवरलां. ताचे वयल्यान मौर्यांचे राज्यवेवस्थेची आनी सेनादलाविशीं म्हायती मेळटा. चंद्रगुप्तान आपल्या व्हड साम्राज्याचे साबार विभाग करून तांचेर राज्यपाल नेमिल्ले. तो स्वत: मगधाचो राज्यकारभार सांबाळटालो ताचेखातीर ताणें एक सल्लागार मंडळ नेमिल्लें. राजधानी पाटलीपुत्र नागराची वेवस्था पळोवपाखातीर तीस जाणांचें एक मंडळ आशिल्लें. करवसुली, जल्ममरणाच्यो नोंदी, उद्द्योगधंद्द्यांचें नियंत्रण, राखणेकाम हाचीं देखरेख हें मंडळ करतालें. गांवच्या वाठारांची वेवस्था पळोवपाखातीर ग्रामसंस्था आशिल्ल्यो. पांच खेड्यावयल्या अधिकाऱ्याक गोप अशें म्हणटाले.

चंद्रगुप्ताच्या सैन्यांत आठ हजार रथ, णव हजार हत्ती, तीस हजार घोडे आनी स लक्ष पदाती सैनिक आशिल्ले. चाणक्या हो चंद्रगुप्ताचो महामात्य आशिल्लो. ताच्या आदारान चंद्रगुप्तान आदर्श अशी राज्यवेवस्था निर्माण केल्ली. चंद्रगुप्त मौर्य हाणें आपल्या जिवितांतल्या निमाण्या दिसांनी जैन धर्म आपणायलो आनी तो राजसंन्यास घेवन कर्नाटकांत गेलो.

आपलो पूत बिंदुसार (इ. स. प. 300 – 273) हाका गादयेर बसोवन चंद्रगुप्त भद्रबाहूवांगडा कर्नाटकांत गेलो. जैन साहित्यांत चंद्रगुप्ताच्या पुताक सिंहसेन अशें म्हळां. पुराणांत ताकाच बिंदूसार हें नांव दिल्लें आसा. ताणें मौर्य साम्राज्य रितसर सांबाळिल्लें. आर्य चाणक्या हो कांय वर्सां हाचोय महामात्य आशिल्लो. आपलो पूत अशोक हाका ताणें अवंतीचो राज्यपाल नेमिल्लो. तेउपरांत अशोक कांय वर्सा तक्षशिला हांगाय राज्यपाल म्हूण रावलो.

अशोक (स. प. 273 – 236) हाका पुर्विल्ल्या भारतांतलो सगळ्यांत व्हड सम्राट मानतात. तो रागीट आशिल्लो. सुरवेक ताका चंडाशोक अशें म्हणटाले. गादयेर बसल्या उपरांत चार वर्सांनी ताणें आपलो राज्याभिशेक करून घेतलो.

स. प. 262 त अशोकान कलींग देशाचेर घुरी घालून ताचेर जैत मेळयलें. पूण ह्या झुजांत खूब रक्तपात जाल्लो. दोनूय वटांचे साबार सैनिक मेल्ले. हें पळोवन अशोकाक उपरती जाली आनी ताणें फुडाराक झुज करचोना अशी प्रतिज्ञा केली. तेच अवस्थेंत ताणें बौध्द धर्म आपणायलो. उपरांत अहिंसेचोय पुरस्कार केलो आनी आपली उरिल्ली जीण बौध्द धर्माच्या प्रसाराखातीर ओंपली. बौध्द धर्माचो प्रसार करपांतुच धर्मप्रसाराखातीर ताणें साबार शिलालेख देशाच्या भागांत खडपांचेर आनी खांब्याचेर कोरून दवरल्यात. तातुंतले सुमार 35 शिलालेख सांपडल्यात. त्या शिलालेखांत धर्मतत्त्वां आनी सम्राटाच्यो धर्माज्ञा कोरिल्ल्यो आसात. ताच्या जिविताविशीं खूब म्हायती तातूंत मेळटा. ताणें उबारिल्ले स्तभ हे गिरेस्त शिल्प कलेन भरिल्ले आसात. ताणें स्तुपूय बांदल्यात.

बौद्द धर्मांत उपराशिल्ल्या साबार वादग्रस्त प्रस्नांचेर भासाभास करपाखातीर अशोकान एक धर्मपरिशद आपयल्ली. हीका तृतीय संगीत शें म्हणटाले. तशेंच ताणें लागींच्या हेर देशांनी आपले दूत धाडून बौध्द धर्माचो प्रसार केलो. सिंहलव्दीपांत ताणें पूत महेंद्र आनी चली संघमित्रा हिका धाडिल्ली. ताच्या ह्या कार्याक लागून निमाणें ताका धर्माशोक ह्या नांवांन वळखुपाक लागले.

अशोकान आपल्या राज्याचे चार विभाग केल्ले. उज्जयिनी, तोसली, सुवर्णगिरी आनी तक्षशिल हीं ताचीं मुखेल थळां आशिल्लीं. त्या विभागांचेर ताणें प्रशासक नेमिल्ले, ते राज्यघराण्यांतलेच आशिल्ले. हेर प्रांतांचेर अधिकारि नेमिल्ले. भारतांतले चोळ, पाड्य आनी चेर हीं राज्यां सोडून सबंद भारताचेर ताची सार्वभौम सत्ता आशिल्ली. मंत्रिपरिशदेच्या आदारान तो राज्य कारभार करतालो. ताच्या सबंद साम्राज्यांत एकूच भास आनी एकूच लिपी चालू आशिल्ली असें म्हणटात.

आशोकाचो चलो जलौक हाणें काशमीरांत स्वतंत्र राज्याची स्थापणूक करून कनौजमेरेनचो प्रदेश घेतिल्लो, अशें राजतारांगिनी हातूंत सांगलां. उपरांत गांधार, विदर्भ आनी हेर प्रदेशांत कांय मौर्य राजपुतांनी स्वतंत्र राज्याची स्थापणूक केली.

शासनवेवस्था : मेगॉस्थिनीझ हाचें लेखन, अशोकाचे लेख आनी कौटिल्या हाचें अर्थशास्त्र हातूंतल्यान मौर्य शासनाची म्हायती मेळटा. राजा वा सम्राट हो शासन यंत्रणेचो मुखेली आसतलो. तो वंशपरंपरेच्या अधिकारन ह्या पदाचेर येतालो. नवे कायदे कानून करप, ताचो रितसर उपेग करप आनी न्याय दिवप हे सगळे अधिकार राजाकडेन आसताले. राज्याभितर आनी शेजारच्या देशांनी ताचे गुप्तहेर आसताले. तांणी हाडिल्ली म्हायती तो केन्नाय आयकुपाक तयार आसतालो. ह्या कामांत ताका आदार करपाक मंत्रिपरिशद आसताली. परिशदेंतले मंत्री राजाच नेमतालो. प्रादेशीक प्रांतांचे मुखेल अधिकारी, उपशासन अधिकारी, राज्याचे कोशाध्यक्ष, सेनापती, दंडाधिकारी, न्यायाधीश आनी शेतवडीसारक्या खात्यांचे मुखेल अशें सगळे मंत्रिपरिशद नेमताले. खेड्यांत आनी गांवगिऱ्या वाठारांनी पयलीं चलत आयिल्ली पंचायतीसारकी शासनवेवस्था चालूच आशिल्ली. नगरांचो कारभार पळोवपाखातीर नगरपरिशद आसताली. हे परिशदेच्यो स उपसमित्यो आशिल्ल्यो आनी दर एके समितींत पांच सभासद आसताले. पयले समितीकडेन उद्देगिक-शिल्प हांचीं कामां आसतालीं. दुसरे समितीकडेन परदेशी नागरिकांच्या देखरेखीचीं कामां आसतालीं. तिसरे समितीकडेन जगनगणनेची नोंद (जल्म मरणाची नोंद) चवथें समितीकडेन वेपार उदरगतीची वेवस्था आशिल्ली. वजनमाप तपासप आनी मालाच्या दराचेर नदर दवरप हें समितीचें मुखेल काम आशिल्लें. पांचवे समितीकडेन उत्पादन हें खातें आशिल्लें. सवे समितीकडेन विक्रीकर वसूल करपाचें काम आशिल्लें.

सैन्याची वेवस्था अशाच स समित्यांकडेन आशिल्ली. घोडदळ, पायदळ, गजदळ, रथांचे दळ, नौदल आनी पुरवण हाचेखातीर एक एक समिती आशिल्ली.

अर्थीक स्थिती

लोकांचो मुखेल वेवसाय शेतवड हो आशिल्लो. गंगा – यमुना हें देगण पिकाळ आशिइइं आनी हेर भागांतूय विंगड विंगड पिकां येतालीं. शेतवडीचे जोडयेक पयलींसावन चलत आयिल्लो पशुपालान वेवसायूय नेटान चलतालो. रानांतलीय पिकावळ बरी आशिल्ली. खणींतल्यान विंगड विंगड धातू आनी हिरे माणकांय मेळटालीं. ह्या वेवसायांचे जोडयेक कांय प्रमाणांत तांकां जाय अशे आनी तांचेर आदारीत अशे साबार वेवसाय आशिलले. शिल्पकारांत मेस्त, धवड, चामार, कुंभार, चितारी-रंगारी, शेट आनी हेर शिल्पकारांचो आस्पाव जातालो. ते भायर नुस्तेंमारी वेवसायय चलतालो. सामान एक जाग्योवयल्यान दुसरेकडेन व्हरपाक बैलगाड्यांचो उपेग करताले. सागरी वेपारांचेय साबार उल्लेख मेळटात. चडसो वेपार अस्तंतेकडच्या देशांकडेन जातालो. बऱ्यांतलो बरो तलम कपडो. मलमल, रस्मी कपडे, अत्तर, मसालो, मोतयां, रत्नां, माणकां हांची निर्यात जाताली.

कला

मौर्यकाळांत लाकूड, माती, हतयाचे दांत, पाशाण हांचो उपेग वास्तुकला आनी शिल्पकले खातीर करतालो. पूण ह्या काळांत पाशाणशिल्पांचेंय प्रमाण चड आशिल्लें. ह्या काळांतली वास्तुकला ही चडकरून लाकडाची आशिल्ल्यान पाटलिपुत्र हांगच्या राजवाड्याचे अवशेश चडशे मेळनात. पूण स्तुपांतल्यान मौर्य तेंपावयले शैलीची म्हयती मेळटा. अशोकान उबारिल्ले स्तंभ आनी तांचेवयली कलाकुसर तोखणाय करपासारकी आसा. अशोकाच्या काळांत बौध्द धर्मियांक पवित्र आशिल्ल्या स्थळांनी स्तूप आनी ध्वजस्तंभ उबारिल्ले. चडशा स्तूपांचो नाश जाल्लो आसा. ध्वजस्तंभ हे एकाच पाशाण फातरासावन घडयल्ले. आसात. ते वाटकुळे आसून तांची उंचाय सुमार 12 मी. इतली आसा. ह्या स्तंभांच्या माथ्याचेर हत्ती, पाडे, घोडे आनी शींव हांच्यो मूर्ती बसयल्ल्यो आसात. मौर्य काळांतलें चडशें शिल्पकाम बौध्द आनी अवैदिक धर्मपंथांचे आसा. हे कलाकृतींचेर परकियांचे चडकरून इराणी हांचे ठसे उदेल्यात.

अशोकान आपणायल्लो बौध्द धर्म, ताची परिणिती म्हणून वेव्हारात हाडिल्ली अहिंसा, हाचो परिणाम म्हणून वैदिक धर्मियांचे रागणे हाच्या एकत्री परिणामांक लागून क्षात्रतेजाकडेन जाल्लें दुर्लक्ष ह्या कारणांक लागून मौर्य साम्राज्याक देमवती काळ लागली अशी कांय इतिहासकारांनी नोमद करून दवरल्या.