यमुना

यमुना एक पवित्र न्हंय. लांबाय १,३७६ किमी. उदक व्हांवपाचें क्षेत्र ३,०५,६१८ चौ.किमी.हिचो उगम हिमालयाच्या बंदरपूछ नांवाच्या तेमकाचे वायव्येक आशिलाल्या कलिंद पर्वतांतल्यान जाला म्हणून हिका कालिंदी अशेंय म्हणटात.

यमुनोत्तरी वा जम्नोत्री हांगाच्यान ती भायर सरता आनी हिमालयाच्या मध्य आनी भायल्या दोंगरावळींतल्यान ८० किमी.च्या व्हडल्या मार्गावयल्यान व्हांवत वचून ती फैजाबादालागीं मैदानी वाठारांत देंवता. हिमालयांत तिका टोंस, गिरी आनी असन ह्यो न्हंयो मेळटात. चंबळ,सेंगर, सिंध, बेटवा आनी केन ह्यो न्हंयो मैदानी वाठारांत तिका येवन मेळटात.ह्या सगळ्या न्हंयांक आपलेभितर आस्पावन ती प्रयाग क्षेत्रांत गंगेक येवन मेळटा. ह्या दोन न्हंयांच्या संगमांत न्हावन पवित्र जावपाखातीर लाखांनी यात्रेकरी दर वर्सा प्रयागाक येतात.ह्या सगळ्या न्हंयांक आपलेभितर आस्पावन ती प्रयाग क्षेत्रांत गंगेक येवन मेळटा. ह्या दोन न्हंयांच्या संगमांत न्हावन पवित्र जावपाखातीर लाखांनी यात्रेकरी दर वर्सा प्रयागाक येतात. यमुनेचें देगण सुपीक आनी दाट लोकवसतीचें आसा. यमुना न्हंय पयलीं नैर्ऋत्य, मागीर दक्षिण आनी अखेरेक आग्नेय ह्या दिकांनी प्रवाहीत जावन प्रयागाक पावता. हिमाचल प्रदेश आनी उत्तर रदेश तशेंच पंजाब आनी उत्तर प्रदेश ह्या राज्यांची ती एक शिमूय जाता. हे न्हंयेचे देगेर दिल्ली, वृंदावन, मथुरा, आग्रा, इटावा, कालपी आनी हमीरपूर हीं शारां आसात. गंगेवांगडा हे न्हंयेचो उल्लेख जाता. रामचरितमानस ह्या ग्रंथाचो कर्तो गोस्वामी तुलसीदास हाचो राजापूर हो गांव यमुनेचेच देगेर आसा.

यमुना न्हंयेक संस्कृतीक म्हत्वूय आसा. सूर्य आनी संज्ञा हांची ती धूव आनी यमाची भयण. तशेंच तिचें एक मानवी रुपय कल्पिल्लें आसा.एक खेपे बलरामान तिका आपलेवांगडा जलक्रिडेखतीर आपयली. तेन्ना तिणें कळाव केलो म्हणून बलरामाक तिची तिडक आयली. ताणें तिका नांगराच्या फाळावन वृंदावनांतल्यान ओडून हाडली. ताका लागून तिचें पात्र बदललें.यमुनेचो प्रवाह बदलत आसा म्हणपाचें पुराणीक आनी इतिहासीक उल्लेखांवयल्यान कळटा. प्रागैतिहासीक काळांत यमुना मधुवना लागींच्यान व्हांवताली. थंयच तिचे देगेर शत्रुघ्नान मथुरा नगरीची स्थापणूक केल्ली.

कृष्णकाळांत यमुनेचो प्रवाह कटराकेशवदेव ह्या मथुरेंतल्या एका पुण्यस्थळालागच्यान व्हांवतालो. बौध्द काळांत यमुनेच्या दोनूय देगांचेर संघाराम उबारिल्ले म्हणपाचें बौध्द साहित्यावयल्यान कळटा. पुर्विल्ल्या काळांत यमुनेच्यो दोन धारो आशिल्ल्यो म्हणपाचें वल्लभ संप्रंदायाच्या वाङ्मयावयल्यान दिसता. तशेंच पुर्विल्ल्या काळांत वृंदावनांत यमुना जायत्या धारांनी व्हांवताली म्हणपाचें पुराणांवयल्यान समजता. ा. त्या काळांत तिचे देगेर जायतीं सोबीत वनां आशिल्लीं आनी कृ्ष्ण आपल्या संवगडयांवांगडा त्या वनांत गायांक चरयतालो. आतां वृंदावनांत यमुनेच्या दोनूय देगांचेर व्हडले घाट बांदिल्ले आसात आनी तांचेर जायतीं देवळां,धर्मशाळा आसा. भरतान यमुनेचे देगेर अश्र्वमेध यज्ञ केल्लो.वैवस्वत मनून भुरगें जावचें म्हणून यमुनेचे देगेर तप केल्लें. नारदाकडल्यान विद्येची दिक्षा घेवंचेपयलीं चित्रकेतूक यमुनेंत न्हाण घाल्लें. श्रीकृष्णान यमुनेचे देगेचेरूच रासक्रिडा केल्ली. यमुनेंत रावन हिचें उदक विखयाळें करपी कालिया नागाक कृष्णान हांगाच्यानूच धांवडावन घाल्लो. सौभरी ऋषीन हिचेच देगेर तप केल्लें, अशे जायते उल्लेख पुराणांत मेळटात.

भारतीय शिल्पसंभारांत गंगेप्रमाण यमुनेच्योय मानवी रुपांतल्यो जायत्यो मुर्ती सांपडटात. उदयगिरीचे एके गुहेच्या भायल्या भागाचेर वराह अवताराचें जें गुप्तकालीन शिल्प खणिल्लें आसा, तातूंत दावे वाटेन गंगा आनी यमुना हांच्यो मुर्ती दिसतात.मंदसोराक यमुनेची एक मूर्त सांपडल्या. पाटण्याच्या वस्तूसंग्रहांत दवरिल्ली यमुनेची मूर्त खूब सोबीत आसा.कृष्णभक्ती-संप्रदायांतल्या जायत्या कवीनीं संतांनी आनी भक्तांनी तिचेविशीं जायतीं पदां रचल्यांत. तांकां ती आवयभशेन दिसता. कृष्णभक्तीच्या रसीक आनी सखी ह्या संप्रदायांनी यमुना ही एक गोपी आशिल्लयाचें कल्पिलां आनी कृष्ण जसो राधेच्या ताब्यांत आसता, तसोच तो यमुनेच्या ताब्यांत आसता अशें म्हळां.

आधुनिक काळांत यमुना न्हंयेचेर जलविद्युत् निर्मिती प्रकल्प बांदल्यात आनी जायतीं खारजां बांदून तिचें उदक शिंपणावळीखातीर उपेगाक हाडलां.