युरेनियम

युरेनियमः एक धातू. चिन्न ‘U’; यरेनियमाचो अणूभार २३८.०३ आनी अणूक्रमांक ९२. एम. एच. क्लॅपरॉथ हाणें इ.स. १७८९ त युरेनियमाचो सोद लायलो. उपरांत १८४१त ई. एम. पेलीगोट हाणें नितळ रुपांत युरेनियम वेगळो काडलो. जाल्यार १८९६त ए.एच.बिक्वेरल हाणें यरेनियम हो किरणोत्सर्गी म्हणून दाखोवन दिलें.

युरेनियमाच्या एका अणूंत ‘इलॅक्ट्रॉन’, ९२ ‘प्रॉटोन्स’ आनी १४२ ते १४६ ‘न्युट्रॉन’ आसतात.

सैमीक युरेनियम म्हळ्यार २३४, २३५ आनी २३८ ह्या तीन आयझोटोपांची भरसण आसता. २३८ आयझोटोप चड प्रमाणांत आसता. ताचें प्रमाण ९९.२७४% जाल्यार २३४ चें ०.००५४% आनी २३५ चें ०.७२०४% तांची हाफ लायफ २३८ (४.४७ × १०) वर्सां, २३४ (२.४५ × १०) वर्सां आनी २३५ (७.०४ × १० वर्सां).

युरेनियम रंगान रुपेरी आसून तो सोंपेपणान प्रक्रिया जावपी धातू (Reactive Metal). युरेनियम हो उणो विद्युतवाहक. ताचे हेर धातूंवागडा जायते मिश्रधातू जातात. युरेनियम हवेंत उरल्यार ताचेर हळदुळो थर तयार जाता जो मागीर काळो पडटा. हवेंत तापयतकच युरेनियम जळटा. तशेंच युरेनियमाचेर उदकाची प्रक्रिया जाता. खर हायड्रोक्लोरीक अॅसीड आनी नायट्रीक अॅसिडांत रोखडोच विरगळटा. पूण सल्फ्युरीक अॅसीड, फॉस्फॉरीक अॅसीड आनी हायड्रोफ्लुओरीक अॅसिडांत सवकास विरगळटा. युरेनियम १३३ डि.सॅ. तापमानांत कडटा. जाल्यार ३८१८ डि.सॅ.तापमानांत सळसळटा.

युरेनियमाचो २३५ हो आयझोटोप फुटपी आशिल्ल्यान अणू इंधन म्हणून वापरतात. अणूबॉब तयार करपाकूय २३५ चो वापर करतात. युरेनियमाचीं मिठां छायाचित्रण, काच उद्देग आनी रसायनीक पृथःकरणांत (Analytical Chemistry) वापरतात.

युरेनियम धर्तरेंत आसा. भुंयेंत युरेनियम ४ पीपीएम इतल्या प्रमाणांत आसता. भुंयेंत २५ किमी.खोलायेमेरेन वट्ट १० किलोग्राम इतलो युरेनियम आशिल्ल्याचो अदमास आसा. जाल्यार दर्यांत १० किलोग्राम इतलो युरेनियम आसपाची शक्यताय आसा.

युरेनियमाचीं जायतीं खनिजां सांपडिल्लीं आसात. पूण तातुंतलीं फकत थोडींच खनिजां अर्थीक नदरेन म्हत्वाचीं. युरेनियमाच्या सगळ्याच खनिजांनी शिंशें आसता. युरेनियम किरणोत्सर्गी आशिल्ल्यान ताचें शिश्यांत रुपांतर जायत आसता. म्हणून युरेनियमाच्या खनिजांनी शिंशें आसताच.

युरेनियमाचीं म्हत्वाचीं खनिजां म्हळ्यार १)पिचब्लँड वा युरॅनाय्ट हातूंत युरेनियम u3o8 ह्या रुपांत आसता.

२)कार्नोटायट. हें युरेनियमाचें मुखेल खनीज.

३)कॅलशियम कार्नोटायट.

४)ऑटनायट.

१९४२ पयलीं युरेनियम वेगळावपाची खास अशी पद्दत नाशिल्ली पूण तेन्ना युरेनियम एक हेर उत्पादन म्हणून रेडियमाचे खाणींतल्यान मेळटालो. अणूस्फोटाचो सोद लागले उपरांत युरेनियमाचें म्हत्व वाडलें. आतां ०.१ टक्के इतलेंपसून उणें युरेनियम आशिल्ले सांठे युरेनियम मेळोवपाक वापरतात.

युरेनियमाचीं खनिजां दक्षिण आफ्रिका, झायरे, कॅनडा, रशिया, स्विडन, टेनॅसी आनी अमेरिकेंत आसात. दक्षिण आफ्रिकेंत भांगराचे खाणींतल्यान युरेनियम एक हेर उत्पादन म्हणून मेळटा. भारतांत बिहार, राजस्थान, आंध्र प्रदेश आनी तमीळनाडूंत थोडया प्रमाणांत युरेनियम आशिल्लीं खनिजां मेळटात. हांगा युरेनियमाचीं खनिजां मायकाचे खाणींनी मेळटात.

युरेनियमाच्या खनिजांतल्यान युरेनियम वेगळो काडूंक ताचेर रसायनीक प्रक्रिया करची पडटा. सुरवेक युरेनियमाच्या खनिजांत युरेनियमाचें प्रमाण वाडोवपाखातीर प्रक्रिया करतात. ही प्रक्रिया दोन पद्दतींनी करूंक येता. पयले पद्दतींत बारीक पिठो केल्लें युरेनियमाचें खनीज आनी ऑक्सिडंट पातळ सल्फ्युरीक अॅसिडांत विरगळायतात. दुसरे पद्दतींत युरेनियमाच्या खनिजाचेर मडवळखाराची प्रक्रिया करून तयार जाल्लें द्रावण पापडखार घालून स्थीर करतात.

वयर दिल्ल्या दोगांमदले खंयचेय पद्दतीन युरेनियमाचें प्रमाण वाडयल्ल्या खनिजाचेर रसायनीक प्रक्रिया करून ताचें युरेनिल नायट्रेट द्रावण तयार जाता. हें द्रावण इथर वापरून सॉल्वंट एक्स्ट्रॅक्शन पद्दतीन नितळ करतात. हे प्रक्रियेक लागून युरोनिमांतली अशुध्दी उदकाच्या थरांत वता, जाल्यार युरेनियम इथराच्या थरांत उरता. इथराचो थर खेरीज काडलेउपरांत नितळ युरेनियम नायट्रेटाचे स्फटीक मेळटात. युरेनियम नायट्रेट तापयतकच ताचें विघटन जावन युरेनियम ट्रायोक्सायड UO3 जाता. युरेनियम ट्रायोक्सायडाचेर हायड्रोजनाची प्रक्रिया करतकच युरेनियम ड्रायोक्सायड UO2 जाता. युरेनियम डायोक्सायडाचें युरेनियम टॅट्राफ्लुओरायड’ UF4 करपाक हायड्रोजन फ्लोरायड वायू वापरतात.

युरेनियम टॅट्राफ्लुओरायडाचें नितळ युरेनियम करपाच्यो दोन पद्दतीन आसात-

१) विद्युत् विघटन पददतः हे पद्दतीन युरेनियम टॅट्राफ्लुओरायडाचें विद्युत् विघटन जावन युरेनियमाचे बारीक कण मॉलीब्डॅनम कॅथोडाचेर एकठांय जातात. हे पद्दतीन तयार केल्ल्या युरेनियमाची नितळसाण वयल्या पांवडयाची आसता.

२) रिडक्शन पददतः हे पद्दतीन युरेनियम टॅट्राफ्लुओरायड आनी कॅल्शियम वा मॅग्नेशियम हांचेर भट्टेंतल्या उच्च तापमानांत प्रक्रिया घडोवन हाडटात. हे प्रक्रियेंतल्यान तयार जाल्लो युरेनियम आनी कॅल्शियम फ्लुओरायड वा मॅग्नेशियम फ्लुओरायड भट्टेंतल्या उच्च तापमानाक लागून कडटा. कडिल्लो जड युरेनियम भट्टेच्या पोंदाक एकठांय जाता आनी थंयच तो घट्ट जाता. घट्ट जाल्लो युरेनियम सादारण नितळ आसता. युरेनियम तयार करपाच्यो आनिकूय पद्दती आसता.

युरेनियम मुखेलपणान अणूउर्जा केंद्रांनी (Nuclear reactor) अणू इंधन म्हणून वापरतात. युरेनियमाचो २३५ होच आयझोटोप अणूइंधन म्हणून वापरूंक जाता. युरेनियम किरणोत्सर्गी जाल्ल्यान तो हाताळटना खूब जतनाय घेवप गरजेचें. युरेनियम आल्फा, बिटा आनी गामा किरणां सतत सोडीत आसता. हीं किरणां जिवीत इबाडपी आशिल्ल्यान तांचेकडेन प्राण्यांचो संपर्क येवंक फावना. युरेनियमाचीं किरणां (Uranium Radiations) चड भिरांकूळ जावपाची गजाल म्हळ्यार मनशाच्या ज्ञानेंद्रियांक ह्या किरणांची जाणविकाय जायना. ह्या किरणांपसून संरक्षण मेळपाक युरेनियमा भोंवतणी दाट कवच आसप गरजेचें. युरेनियमा असलो किरणोत्सर्गी पदार्थ अणूइंधन म्हणून वापरतना उप्रासपी मुखेल भिरांत म्हळ्यार पर्यावरणाचें प्रदुशण आनी किरणोत्सर्गी कोयराचो विलो लावपांत आशिल्ल्यो अडचणी. सोविएत संघ राज्यांच्या युक्रेनांत चॅर्नोबिल हांगा आशिल्ल्या अणूउर्जा केंद्रांत २६ एप्रिल १९८६ ह्या दिसा दुर्घटना जावन पर्यवरणाचें प्रदुशण जाल्लें. ह्या प्रदुशणाक लागून अणूउर्जा केंद्राच्या ३० किमी. भोवतणच्या वाठारांत रावपी सुमार एक लाख लोकांक सुरक्षीत सुवातेर हालोवचे पडल्यात. हे दुर्घटणेक लागून जाल्ले वायट परिणाम त्या वाठारांत शेंकडयांनी वर्सां उरतले.

भारतांत तारापूर, कोटा, नरोरा आनी कल्पकम हांगा अणूउर्जा केंद्रां आसात. गोंयालागसार कैगाक अणूउर्जा केंद्र उबारपाचें काम चालू आसा.