योगासनां

योगासनां योगासनां हें उत्तर योग + आसना = योगसनां अशा समीकरणान तयार जालां. ‘योग’ हें उतर मूळ संस्कृत धातू ‘युज्’ म्हणजे जोडप हाचेपसून तयार जालां. तातूंत जायतें संकेत आसात. जीवात्मो आनी परमात्मो हांचो योग, हो योग सादपाखातीर चंचल आशिल्ल्या मनाचेर खास नियंत्रण दवरचें पडटा. ताका योग म्हण्टात. ‘चितवृत्तींचो निरोध’ अशी योगाची व्याख्या करतात. चित्तवृत्तींतच्या पुराय निग्रहान सविकल्पक आनी निर्विकल्पक समाधी सादपाक येता. समाधी म्हणजेच योग. हें योग्याचें जिविताचें ध्येय आसता.

योगसाधनेखातीर शरिराची खास तरेची स्थिती दवरप आनी तातूंत सूख दिसप म्हणजेच खास आसन. देखुनूच ‘स्थिरसुखं आसनम्’ (थीर आनी सुखात्मक शरिरस्थिती म्हणजे आसन) अशी आसनाची व्याख्या योगसुत्रांत केल्ली आसा.

योगशास्त्राप्रमाण शरीर शुध्द करपाचें प्रक्रियेखातीर शरीर ज्या वेगवेगळ्या स्थितींनी दवरतात तांकां योगासनां म्हण्टांत. योगांची आठ आंगां सांगिल्लीं आसत. तीं म्हणजें यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान आनी समाधी. हाका अष्टांगयोग म्हणजे आठ आंगां आशिल्लो योग अशें म्हण्टात. शरिरांतलीं वेगवेगळीं इद्रियां आनी संस्था - देखीक श्र्वसन, रक्ताभिसरण, पचन, उत्सर्जन आदी, तशेंच स्नायूसमूह, ज्ञानतंतू, मन हांचेसारके घटक ह्या सगळ्यांची कार्यक्षमताय आनी परस्पर सहनियमन हांचो विकास जावंचो पडटा आनी तो योगासनांच्या सदच्या सरावांतल्यान सादपाक येता. योगसनांच्या वेगवेगळ्या स्थितींक लागून, हालचालींक लागून फाटीचो कणो (मेरूदंड) आनी तातुंतलो पृश्ठवंशरज्जू म्हणजे मज्जारज्जू-ज्ञानतंतू-मज्जापेशी हांचेर बरो परिणाम जाता.

सादारणपणान पिरायेच्या धाव्या वर्सापसून चले-चल्यांक योगासनां करपाक हरकत ना. योगासनां करपाक फांतोडेचो वेळ योग्य. पूण सांजवेळारय तीं केल्यार जातात. योगासनां खातीर जागो शांत, नितळ, हवेशीर आनी मनाक प्रसन्न दिसतलें असो आसचो. चड करून आसनां उपाशी पोटार करचीं. पेय घेतल्यार अर्द वर तर जेवणां उपरांत उणींच चार वरां वचूंक जाय. आसनां उपरांत अर्द वरान जेवचें. आसनां करतना नितळ, हळके, सदळ आनी जाय तितलेच कपडे घालचें. अशें तरेचें जायते नेम सामान्यपणान सांगतात. कसल्याय दुयेंसांत, पिडेस्त व्यक्तीक, त्या त्या दुयेंसांत अपायकारक थरपी आसनां करचीं न्हय. बायलांनी योगासनां केल्यार जातात. पूण मासिक पाळयेच्या वेळार आनी बाळंटेरांत योगासनां करचीं न्हय. आसनां करता आसतना श्र्वसनाचो वेग वाडपाक जायना. घाम येवचो न्हय आनी पुरो जाल्लें भाशेन दिसचें न्हय. योगासनां करून जाले उपरांत मनशाक शांत, प्रसन्न, उत्साही आनी खोशी दिसपाक जाय.

योगसनांच्या अभ्यासाचे सुरवेक तीं सवकास आनी संथ गतीन करचीं. खंयचेंय आसन साध्य करपाखातीर शरिराक झटके वा ताण दिवंचो न्हय. तशेंच आसनां मदीं जाय जाल्यार विश्रांतीय घेवंची. दर एके व्यक्तीन आपणाक शक्य आसा तेप्रमाण एक एक आसनास्थितीचो काळ आनी आवर्तन वाडोवप बरें आनी भलायकेचे नदरेन हिताचें आसता.

आसनां करपाक सुरवात करचेपयलीं शरीर सामान्यपणान तीन स्थितींनी दवरचें पडटा. उबे म्हणजे दंडस्थितींत, बैठकस्थितींत आनी फाटीवयले शयनस्थितींत वा पोटावयले विपरीत शयनस्थितींत. विवेचनाचे सोयीचे नदरेन तीन वर्गीकरणांप्रमाण कांय वेंचीक आसनां अशीं-विपरीत शयनिस्थितींतलीं (पोटाचेर न्हिदून करपाचीं) आसनां.

१)भुजंगासनः पोटाचेर न्हिदून, हात हड्डयालागीं तेंकोवन, पोटामेरेन शरीर फाटीं उखलप, मान वयर उखलून फाटीं घेवप ही कृती. मुखेल संबंद फाटीच्या कण्याकडेन आनी पोटाच्या स्नायूंकडेन. २)शलभासनः विपरीत शयनस्थिती. खाडकी जमनीक तेंकिल्ली, दोनूय मांडयांलागीं उमथे तळहात, जमनीक तेंकिल्ले, श्र्वास सोडप. श्र्वास घेत घेत धोंपर वांकडें करिनासतना एकेक पांय ल्हवूच वयर उखलप. भेडां कडच्यान ताणिल्ले स्थितींत पांयांचे चवडे फाटले वटेन ताणून धरप, श्र्वसन सवकास. एके खेपे दावो पांय फाटल्यान वयर, दुसरे खेपे उजवो पांय. हें जाता अर्द शलभासन. दोनूय पांय एकेच खेपे उखलून हें केल्यार पूर्ण शलभासन जाता. ह्या आसनांतलो ताण चड करून फाटीचे निमाणे मणके, ओटीपोटांतले स्नायू आनी मांडयांच्या स्नायूंचेर येता. ताका लागून तांची कार्यक्षमताय वाडटा.

३)धनुरासनः विपरीत शयनस्थिती. फाटीची सगळी कमान, फाटले वटेन ओटीपोटाचो आनी शरीरमध्याचो भाग जमनीक तेंकिल्लो. धोंपरां फाटल्यान दोडून खोंटो हातांनी ओडून धरिल्ल्यो.नदर वयर, खाडकी वयर उखलून, गळ्याचो फुडलो भाग वयर ओडिल्लो. श्र्वास संथपणान घेवप आनी सोडप. अशा आसनांत, आसन उतरावन पयलींचे स्थितींत चडांत चड संथपणान येवचें पडटा. योग्य आसनस्थितींत खांदे, हड्डें, पोटाचो कांय भाग आनी मांडयो ताणून उखलिल्ल्यो, धोंपरांय खोंटेलागीं धरिल्ल्या हाताचे पकडीन ओडिल्ल्यान चड वाटकुळाकार जावपाक दिवंचो. भुजंगासनांत फाटीचे वयलें मणके, शलभासनांत सकयले, जाल्यार धनुरासनांत मदल्यांवांगडा सगळ्याच मणक्यांक ताण बसता. तशेंच पोट, मांडयो, पांय, दंड आनी हातांचेरय ताण बसता.

४)नौकासनः विपरीत शयनस्थिती. दोनूय वटांनी अशीर जायत गेल्ल्या आनी दोनूय वटांनी वयर उखिलिल्ले नौकेभाशेन शरिराची स्थिती करप. दोनूय हात खांदयांपसून फुडें व्हरून पांयां पडटा तें माण जोडिल्ले आनी शरीर वयर उखलीत उखलीत हड्डया मेरेन उखलप. सुरवेक श्वास सोडिल्लो, पूण जशें जशें शरीर वयर उखलतात तसो तसो श्र्वास घेत रावप. आसनस्थितींत संथपणान श्र्वसन. खांदे-हात उखलता आसतनाच मांडयो ताणिल्ल्यो दवरुन ताणिल्लीं धोंपरांय ल्हव ल्हव वयर उखलप. शरिराचो सगळो भार पोटाचेर येवपाक दिवंचो. तंत्रीक नदरेन, तशेंच हालचालींचे नदरेन धनुरासन आनी नौकासन ह्या दोनांनीय बरेंचशें साम्य आसून ताण बरेचशे तेच आसतात.

शयनस्थितींतलीं आसनां: ५)द्विपाद उत्तानासन - शयनस्थिती. सुरवेक स्वास सोडिल्लो, उपरांत स्वास घेत घेत दोनूय हात जोडिल्ले स्थितींत उखलीत उखलीत, जमनीकडेन काटकोन जायमेरेन उखलप; ताणून थीर करप. धोपरां ताणिल्लीं आनी तीं एकामेकाक तेकिल्लीं आसपाक जाय, फाट आनी खांदे मात लेगीत उखलचे न्हय. खोंटो ओडून वयर मळबावटेन व्हरचे, पोटाचो आनी मांडयांचे स्नायू सदळ सोडचे. हें आसन केल्ल्यान मांडयांच्या स्नायूंचेर ताण पडटा, तशेंच पोटांतले स्नायू आकुंचन पावतात. अंतरेंद्रयांचेर ताण पडटा. ल्हान आनी व्हडल्या आंतकडयांचेर आनी पाचक ग्रंथीचेर बरो परिणाम जाता.

६)विपरीत करणीः शयनस्थिती. उत्तान पादासनापरस शरीर चड म्हणजे खांद्यामेरेन उखलून, फकत खांदे आनी तकली जमनीर तेंकोवन हातांनी शरिराक आदार दिवंचो. ल्हव ल्हव स्वास घेत घेत आसन पूर्ण स्थितीक व्हरचें. भेंडाच्या हाडासकयल हाताच्या तळव्यांनी आदार दिवंचो. कोंपर जमनीक तेंकोवन हातांक आदार दिवंचो. फाट तिरपी, मान पुरायपणान मेकळी दवरची, गुरूत्वाकर्शणाक लागून अशुध्द रगत काळजाकडेन खास गतीन वता. पांय सदळ सोडून काळजावयलो ताण उणो करूं येता. हें आसन चड वेळ करचें न्हय.

७)सर्वांगासनः शयनस्थिती. विपरीत करणेचे फुडें फाट घुंवडावन चड वयर उखलून, शरीराचो सगळो भार खांदयांच्या फकत वयल्या भागाचेर घेवंचो. कोंपरांत काटकोन करिनासतना बरगडयांक हाताच्या तळव्याचो आदार दिवंचो. खाडकी, तोंड लेगीत उगडपाक येना अशे तरेन हड्डयाचे शिंपयेंत बसयल्ल्यान जालंधर नांवाचो बंध निर्माण जाता. ह्या आसनाक प्रतिपूरक म्हणून मत्स्यासन करून मत्स्यबंध घालप गरजेचें आसता. सगळ्यांत म्हत्वाच्या अशा धा आसनांमदीं सर्वांगासनाचो आस्पाव करतात. जायत्या ग्रंथींची कार्यक्षमताय ह्या आसनान विकसीत जाता.

८)मत्स्यानः शयनस्थिती. दोनूय पांयांमदीं सु.३०-३५ सेंमी.अंतर दवरचें. दोनूय धोंपरां चडांतचड दोडून तळवे वयर घेवंचे. कोंपराच्या आदारान फाट, खांदे उखलून ताळू तेंकोवंची. मान उरफाटी ताणची. खाडकी वयर येतली. हातांनी ते ते वटेनच्या पांयांचे आखाणे धरचे. आसन चड बरें जाले उपरांत विरूध्द पांयांचे आंगठे धरचे. मांडयो जमनीचेर तेंकपाक जाय. ताका लागून पोट आनी तांचेर बरो ताण पडटलो. सर्वांगासनाच्या उरफाटो बंध तयार जाता. तकलेचे विशिश्ट अवस्थेक लागून मेंदवाक चड प्रमाणांत रगताची पुरवण जाता.

९)हलासनः शयनस्थिती. हल म्हणजे नांगर. शरिराची स्थिती नांगराप्रमाण जाता म्हणून हाका हलासन म्हण्टात. स्वास सोडिल्लो. मागीर पांय उखलीत उखलीत स्वास घेवप, द्विपाद उत्तासनाप्रमाण वयर घेतिल्ले पांय, तकलेवयल्यान दुसरे वटेन तेंकोवचे. धोंपरां सरळ, चवडे सरळ आनी आंखाणे जमनीक तेंकोवचे. हात खांदयांच्या फुडें फाटीचे सरळ रेशेंत तेंकोवचे. हड्डें खाडकेचेर दामता आनी जालंधर बंधूय पडटा. फाटीचो कणो ताणटा, ताका घटसाण येता. भेंडापसून पांयांमेरेनच्या स्नायूंचेर ताण येता. ताका लागून नाडयांची शुध्दी जाता. पोटाचे स्नायू आनी तातूंतलीं इंद्रियां हांची कार्यक्षमताय वाडटा.

१०)नौकासनः शयनस्थिती. पयलीं स्वास सोडचो. स्वास घेत घेत पांय एकामेकांक जोडून वयर उखलचे. त्याच वेळार पांय ल्हव ल्हव वयर उखलचे. पांय सु. ४५ अंशामेरेन (जमनीकडेन कोन) उखलले म्हण्टकच हात ताणून आंखाणे धरचे. विपरीत शयनस्थितींतल्या नौकासनांत पोटाच्या स्नायूंचें प्रसरण आनी फाटीच्या स्नायूंचें आकुंचन आसा, जाल्यार ह्या नौकासनांत पोटाच्या स्नायूंचें आकुंचन आनी फाटीच्या स्नायुंचें प्रसरण जाता. सगळ्या शरिराक आदार उणो आशिल्ल्यान तोल चड सांबाळचो पडटा. पोटाच्या आकुंचनाक लागुन तातुंतल्यो आंतकडयो,

११)पवनमुक्तासनः शयनस्थिती. पांय उत्तानपादासनाप्रमाण उखलचे. मागीर धोंपरांत दोडचे आनी दोनय हातांनी धोंपरांक पोटाचेर, हड्डयार दामून विळखो घालचो. मान आनी तकली वयर उखलची. अपान वायुच्या पवनमार्गांत, चड करून व्हडल्या आंतकडयांच्या मार्गांत आडखळिल्ल्या वायुची (बळान) मुक्ती जावपाक हें आसन उपेगी थरता.

१२)शवासनः शयनस्थिती. शारिरीक आनी मानसीक विश्रांतीखातीर हें आसन सामकें उपेगी आसून, सगळीं आसनां करून जाले उपरांत हें आसन करपाची पद्दत आसा. दोनय पांयांमदीं सादारण ३५ ते ४५ सेंमी. अंतर दवरचें. हात ल्हवूच कडके घेवंचे, मान जायते वटेन वांकडी करची. मनानच सगळें शरीर पांयांपसून तकलेमेरेन सदळ करचें. ह्या आसनांत शरीर सदळ दवरपाक जाय तशेंच मनांतूय विचारांची गर्दी जावपाक दिनासतना तें थीर दवरप गरजेचें आसता. ह्या आसनांत सगळे अवयव, इंद्रियां हांचेवयलो दाब, ताण, आकुंचन, प्रसरण ह्या सगळ्यांचेर ताबो हाडून विसव मेळटा.

बैठक स्थितींतलीं आसनां: बैठक स्थितींतलें स्वस्तिकासन, समासन, पदमासन ह्या आसनांत मांडयेच्या तोंकांचेर, धोंपरांचेर हातांच्या बोटांची जी खास अशी रचना करून दवरतात तांकां ‘मुद्रां’ म्हण्टात. ही मुद्रा चडकरून ‘ध्यानमुद्रा’ वा ‘ज्ञानमुद्रा’ म्हणून वळखतात.

१३)आकर्ण धनुरासनः बैठक स्थिती. धोणूचेर लायिल्लो बाण ओडिल्ल्याची कृती ह्या आसनांतल्यान प्रकट जाता. देखून ताका धनुरासन वा आकर्ण धनुरासन म्हण्टात. पयलीं दोनूय पांय पातळावन एकामेकांलागीं घेवंचे आनी दावो पांय धोंपरांमदीं बागोवन उजवे मांडयेर घेवंचो. मागीर दाव्या हातान पातळिल्ल्या उजव्या पांयाचो आंखाणो धरचो आनी उजव्या हातान दाव्या हातासकल्यान येवपी दाव्या पांयाचो आंगठो धरून तो पांय उजव्या कानालागीं हाडचो. चड करून सरळ बसचें. पांयांचो ताण ल्हव व्हव वाडोवंचो. श्र्वसन संथ आसचें. धोंपरांचेर आनी भेंडाचेर ताण येवन स्नायूंक घटसाण येता. हें आसन दावे वा उजवे, अशा दोनूय वटांनी करतात.

१४)वक्रासनः दोनूय पांय फुडें. दावो पांय धोंपरांत दोडून मांडयेलागीं घेवंचो. उजव्या हाताची बगल त्या दाव्या धोंपराचेर दवरची आनी दोनूय तळवे दावे वटेन पूण परस्पर विरूध्द दिशांकडेन बोटां करून दवरचे. मान फाटले वटेन घुंवडावन, भेंडाक - फाटीक - मानेक ताण दिवंची. फाटीचो कणो एके पातळेंत रावन पिळवट्टा. ताची लवचीतकाय वाडटा. पोटाकूय पीळ पडटा आनी भितरल्या इंद्रियांचेर दाब आनी ताण येता. मज्जासंस्थेची कार्यक्षमताय वाडटा.

१५)पश्र्चिमोत्तासनः योगासनांतलें हें एक मुखेल आसन मानतात. दोनय पांय फुडें, हात सरळ आनी पांयांचे आंखाणे दोनय हातांनी धरचे. फुडें बागोवंचें. कपल धोंपरांक तेंकोवंचें आनी दोनय कोंपर दोनय पांयांचे वटेन जमनीर तेंकोवंचे. धोंपरां सरळ आसचीं आनी खोंटो, पोटऱ्यो, मांडयो जमनीक तेंकयल्ल्यो उरच्यो. श्र्वसन संथपणान करचें. ह्या आसनांत पांयांपसून मानेमेरेन सगळ्या शिरांक ताण बसता. सगळे स्नायू आकुंचन पाविल्ल्यान फुफुसां, उदरस्थ इंद्रियां आनी अंतःस्त्रावी ग्रंथीचेर ताण पडटा आनी तांची कार्यक्षमताय वाडटा.

दंडस्थितींतलीं (उबे स्थितींतलीं) आसनां: १७)वृक्षासनः दंडस्थिती. पयलीं श्वास सोडप. मागीर ल्हव ल्हव श्वास घेवप, दोनूय वटांनी हात वयर व्हरून, नमस्कार करून, ताणून वयर धरप. खोंटोय वयर उखलप. उपरांत श्वास संथ दवरप. आसन तोलात्मक. स्नायूंवयलो ताण उणो करपाक उपेगी. चड करून सगळ्या आसनांचे अखेरेक करचें.

१७)त्रिकोणासनः दंडस्थिती. दावो पांय चडांत चड दावे वटेन व्हरून पांयांचो चवडो तेच दिकेकडेन तोंड करून दवरचो. स्वास सोडचो. दावें धोंपर बागोवन दावे वटेन वांकून दावो हात जमनीक लावचो. उजवो पांय सरळ दवरचो. उजवे वटेनच्यान उजवो हात उजव्या कानाक तेंकोवन सरळ रेशेंत वयर वयर ताणचो. हीच सगळी कृती उपरांत उजवो पांय बागोवन करची. शरिराचो भार बागवल्ल्या पांयांच्या पोटऱ्यांचेर आनी मांडयेर वा तेंकयल्ल्या हाताचेर येता आनी तांची कार्यक्षमताय वाडटा.

१८)शीर्षासनः योगासनांतलें एक मुखेल आसन. पयलीं फुडें बागोवन धोंपरां जमनीर तेंकोवचीं आनी दोनय हातांचे बचके एकामेकांत घुस्पावन हात कोंपरापसून जमनीचेर दवरिल्ल्या वस्त्राचेर दवरचे. मागीर तकलेचो ताळवेचो भाग एका मोव कुडक्याचे घडयेर हातांच्या बचक्यांक लागून दवरचीं. उपरांत धोंपरां वयर उखलून ल्हव ल्हव हडयालागीं हाडचीं. हात आनी तकली हांच्या आदाराचेर पांय जमनीपसून वयर उखलचे आनी धोंपरांलागीं बागोवन मांडयांकडेन हाडचे. ही पयली अवस्था. फाट सरळ करून शरिराचो भार हातांच्या कोंपरांचेर घेवंचो. ताचे उपरांत दोनूय पांय उखलून वयर करचे आनी मांडयो सरळ ओळींत एकामेकांकडेन थीर दवरच्यो. धोंपरां सरळ करिनासतना पांय फाटीं घेवंचे, ही दुसरी अवस्था. उपरांत दोनूय पांय सरळ ओळींत वयर ताणून दवरचे. तकली, हड्डें, भेंड, धोंपरां, पांयांचे आंखाणे हे एके आळींत येवपाक जाय. श्वासोश्वास नाकानूच संथ करचो. हें आसन दोळ्यांची भलायकी, रगत शुध्दी, उमेद आनी थंड न्हीद हे खातीर करचें

आयज भारतांत आनी जगभरूय योगाभ्यासाचें शास्त्रीय स्वरूप जाणपाखातीर यत्न चालू आसात. स्वामी कुबल्यानंद हाणें १९२४ त लोणावळ्याक कैवल्याधाम ही संस्था स्थापन करून तातूंत योगविद्येच्या शास्त्रोक्त शिक्षणाक चालना दिली. आसनांचो आंकडो ८४ पसून ते ३००-४०० मेरेन सांगला. पूण तीं कांय मूळ मुखेल आसनांचींच तरेतरेचीं उपांगां आसात.