लघुउद्देग

ल्हान प्रमाणांतलो उद्देग. उद्देगांत घाल्लें भांडवल, रोजगार क्षमताय (कामगार संस्था) आनी वेवस्थापकीय स्वरूप हांचे एके थरावीक व्याप्तींत उबारिल्लो उद्देग म्हळ्यार लघुउद्देग हे व्याप्तीच्या घटकांत वेळावेळार बदल जायत आसात. सुरवेक तीस हजार रूपया भांडवल आशिल्ल्या उददेगाक लघुउद्देग म्हण्टाले. पंचवर्सुकी येवजणेचे सुरवेक ही भांडवलाची मर्यादा पांच लाख रूपयांचेर व्हेली आनी सदयाच्या काळांत ती पस्तीस लाख रुपयांचेर पावल्या. हेर घटकांचे बाबतिंतूय संबंदीत अशी वाड जाल्ली आसा. कुटीरोद्देग ह्या उद्देगाचो आस्पाव लघुउद्देगांत जाता.

लघुउद्देगांचें दोन प्रकारांनी वर्गीकरण करूं येता (1) शारांनी आनी खेडयांनी पुराय वेळ आनी अर्दवेळ काम आसपी लघुउद्देग आनी (2) लघुउद्देगांचें व्हड धंदयांवांगडा आशिल्लें नातें मतींत घेवन पयल्या वर्गीकरणाभितर आनीक वर्गीकरण करूं येता तें अशें अ) नागरी अर्दवेळ लघुउद्देग : हातूंत हंगामी स्वरुपाचें काम आसता. देखीक – मातयेचें काम, विटो करपाचें काम (ब) नागरी पुराय वेळ लघुउद्देग : हातूंत पुराय वेळ रोजगार दिवपी लघुउद्देगांचो आस्पाव जाता. देखीक विणिल्लें लुगट अभियांत्रिकी, छापखाने, फीतध्वनिमुद्रक, दूरचित्रवाणी संच, संगणकाखातीर लागपी आनी हेर इलॅक्ट्रॉनिमुद्रक, वस्तू, कातडी सामान, शाबू, रंग हांचे ल्हान कारखाने (क) हंगामी गांवगिरे लघुउद्देग : देखीक – शेतीच्या म्हालाचेर प्रक्रिया करपी उद्देगांचो हांतूत आस्पाव जाता. (ड) पुराय वेळ ग्रामीण लघुउद्देग : हातूंत धवड काम, तेलाचे घाणे, हस्तवेवसाय, खेळणीं, कंवचेचें सामान, थवयकाम हांचो आस्पाव जाता.

दुसऱ्या वर्गीकरणाचो विचार केल्यार, लघुउद्देगांचें व्हड उद्देगांकडलें नातें लक्षांत घेतल्यार तांचें तीन विभागांनी वर्गीकरण करूं येता (अ) जे लघुउद्देग संघटीत उद्देगधंद्यांकडे सर्त करिनात. देखीक – कुलपां, बटन, मेणवाती, जोतीं आनी हेर (ब) ज्या लघुउद्देगांक समान उत्पादनाक लागून व्हड उद्देगांकडेन सर्त करची पडटा. देखीक – कापड, इलॅक्ट्रॉनिक उपकरणां आनी हेर (क) जे उद्देग व्हड उद्देगधंदयांक पूरक आसात अशा उद्देगधंदयांनी, व्हड कारखान्यांत निर्माण जावपी म्हालाचे कांय घटक निर्माण करतात. देखीक – सायकलीचे भाग, विजेचें सामान हांचे कारखाने.

लघुउद्देगांक विकसीत राश्ट्रांपरस, अविकसीत राश्ट्रांनी चड म्हत्वाचें स्थान आसा. हाका मुखेलपणान तीन कारणां आसात – एक म्हळ्यार ह्या राश्ट्रांनी व्हड व्हड कारखाने बांदपाखातीर आनी चलोवपाखातीर गरजेच्या अशा तंत्रज्ञानाचो आनी तंत्रकुशळ व्यक्तींचो व्हड प्रमाणांत उणाव आसता. दुसरें, ह्या देशांच्या दर एका मनशाचें उत्पन्न उणें आशिल्ल्यान बचतीचें उत्पन्नाकडेन प्रमाण विकसीत राश्ट्रांपरस उणें आसता. तेखातीर व्हड कारखान्यांक लागपी भांडवल तांकां परवडना. तिसरें आनी सगळ्यांत म्हत्वाचें कारण म्हळ्यार, ह्या देशांतलो लोकसंख्या वृध्दिदर विकसीत राश्ट्रांपरस चड आशिल्ल्यान उण्या भांडवलाचेर चलपी उद्देगधंदयांची निर्मिती जर योग्य प्रमाणांत जालीना जाल्यार बेकरी वाडून लोकसंख्येचो शेतावयल्यो भार चडांत चड वाडटलो आनी तेखातीर शेतीपसून मेळपी उत्पन्नांतल्यान जावपी बचतीचें प्रमाण उणें जायत रावलें. हे नदरेन भारतीय येवजणकारांनी दुसरे पांचवर्सुकी येवजणेंत ल्हान उद्देगधंदयांक एक म्हत्वाचें स्थान दिलें. नियोजनकारांचो हो विचार कर्वे समितीचे (1955) शिफारशींचेर आदारिल्लो. हे विचारसरणेक अणसरून भारतांत केंद्र आनी राज्य शासनांनी कुटिरोद्देग आनी हेर सगळ्या तरांचे लघउद्देग हांच्या विकासाखातीर तशेंच अडचणी सोडोवपाखातीर तरातरांच्यो येवजणी चालीक लायल्यो आनी तांकां सवलती दिल्यो. तेखातीर भारताचे अर्थवेवस्थेंतलें म्हत्व लक्षांत घेवन तांच्या विकासाखातीर येवजणकारांनी आंखिल्ल्या धोरणाचीं मुखेल आंगां अशी आसात –

(1)आधुनिकीकरण आनी तंत्रज्ञान हांचो दर्जो वाडोवन उत्पादकताय आनी उत्पादन गुणवत्ता वाडोवप. (2) वीज, कच्चो म्हाल, रीण हांची फावो त्या प्रमाणांत पुरवण करून अस्तित्वांत आशिल्ले उत्पादन क्षमतायेचो बरो उपेग करून घेवप (3) देशांतल्या बाजारपेठांनी ह्या क्षेत्राच्या म्हालाची विक्री, ताका प्रसिध्दी दिवन, ताचें प्रमाणीकरण करून, विक्रेक आदार दिवन आनी शासनाचे म्हाल – खरेदी – कार्यावळींत चड वांटो दिवन, वाडोवप. (4) अंगभूतीकरणाच्या कार्यावळींचेर भर दिवन लघुउद्देग आनी हेर उद्देग हांचेमदले संबंद

पांचवर्सुकी येवजणेंत लघुउद्देगांचेर भौशिक क्षेत्रांत जाल्लो खर्च (कोटींनी) बळिश्ट करून उद्देगांच्या पुराय क्षेत्राचो विकास सादप. (5) उत्पादनांत आनी निर्याताभिमुख उद्देगांनी विशेशीकरण प्रसूत करप (6) स्वयंरोजगाराखातीर चड संद मेळची हे नदरेन उद्देगीक प्रवर्तन (Enterpreneurship), वेगवेगळे तरेची कुशळटाय आनी वेवस्थापन पद्दत हांचो विकास करप (7) काम करपाचे परिस्थितींत सुदारणा, कामगारांच्या कल्याणाखातीर येवजणी आनी रोजगाराची सुरक्षीतताय हांचेवतीन कर्मचारी आनी कारागीर हांच्या जीवनमानाचो पांवडो सुदारप. ह्या धोरणांच्या निमतान आनी लघुउद्देगांच्यो खाशेल्यो अडचणी मतींत घेवन शासनान तांच्या विकासाखातीर बऱ्योचशो येवजणी चालीक लावन तांकां सवलतीय दिल्ल्यात.

व्हड आनी मध्यम उद्देगांक सहाय्यकारी आनी तांचेर आदारीत ल्हान प्रमाणावयल्या घटकांची स्थापणूक करपाखातीर तशेंच नव्या ल्हान कारखान्यांक उर्बा दिवपाखातीर उद्देगीक वसणुकांची स्थापणुको केल्यात. मार्च 1979 वर्सामेरेन अशा 662 उद्देगीक वसणुकांची स्थापणूक जाली, तातूंत 13,467 कारखाने आसात. ग्रामीण उद्देग समितीच्या शिफारशींप्रमाण (1962) 45 ग्रामीण उद्देग प्रकल्प कांय वेंचीक ग्रामीण भागांत सुरू केल्यात. फोर्ड प्रतिश्ठानाच्या आंतरराश्ट्रीय अभ्यास मंडळान लघुउद्देगांच्या विकासाचो बारीकसाणीन अभ्यास केलो आनी ह्या मंडळाच्या शिफारशींक अणसरून राश्ट्रीय लघुउद्देग निगम आनी विकास अधिकारी ह्या लघुउद्देगांक मदत करपी संस्थांची सरकारान उबारणी केली. तशेंच, लघुउद्देगांच्या विकासाखातीर परदेशी तज्ञांचोय आदार घेतलो.

लघुउद्देगांच्या क्षेत्रांत येवपी धंदयांच्या प्रश्रांचो अभ्यास करपाखातीर आनी तांकां सगळ्या तरांनी आदार करपाखातीर खादी आनी ग्रामोद्योग, काथो, रेशमी, हातमाग, लघुउद्देग, हातमाग हीं महामंडळां स्थापन केलीं. लघुउद्देगंच्या विकासा खातीर अशे तरेन राश्ट्रीय लघुउद्देग निगम, लघुउद्देग विकास संघटना, विकास अधिकारी कार्यालयां, जिल्हो उद्देगीक केंद्रां, लघुउद्देग सेवासंस्था, उद्देगीक वसणुको, तांत्रिक आनी संशोधन प्रयोगशाळा अशो कितल्योशोच संस्था सरकारान निर्माण केल्यात. भारतांत पांचवर्सुकी येवजण सुरू जायत पसूनच्या साडेतीन दशकांच्या काळांत लघुउद्देगांची प्रगती जाली तरी तांचेभितर उद्देगीक दुयेंस पातळ्ळें अशें सातवे येवजणेचे सुरवेक दिसलें. ही परिस्थिती सुदारपाखातीर बँकांकडल्यान वेळच्यावेळार आनी जाय तितली पतपुरवण, अंगभूत लघुउद्देगांकडल्यान व्हड कारखान्यांनी (उद्देगांनी) घेतिल्ल्या म्हालाचें मोल तांकां वेळार दिवप आनी तेखातीर अशा कारखान्यांक बँकांनी मंजूर केल्ल्या रिणाचो एक वांटो म्हणून राखून दवरप, राज्य वित्त निगमांप्रमाण बँकांनीय बीज भांडवल येवजण सुरू करप अशे तरेचे उपाय करचे अशें येवजणकारांनी सुचयलां.

-को. वि. सं. मं.