साहित्यशास्त्रकारांची म्हायती

साहित्यशास्त्रकारांची म्हायती ह्या विशया खाला भारतीय साहित्यांत मोलादीक भर घालपी विद्ववानाची विस्तारान म्हायती दिल्या।

भामह

भामह सादारणपणान इ स च्या सव्या शतकांत जावन गेलो।ताका रविलोगोमिपुत्र हया नावान लोक वळखताले।ताचो प्रसिध्द ग्रंथ म्हळ्यार काव्यालंकार।हाकाच भामहलंकार अशेंय म्हणपाची चाल आसा।हया ग्रंथाचे स परिच्छेद म्हळ्यार वांटे आसात।ह्या ग्रंथान सुमार चारशें श्लोक आसात।काव्यालंकाराचेर उद्भट ह्या साहित्यकारान भामह विवरण नावाची व्याख्या बरयल्या।भामहान काव्याचें लक्षण केलां तें अशें

शब्दार्थो सहितौ काव्यम

एकठांय हाडिल्ले शब्द (उतरां) आनी अर्थ म्हळ्यार काव्य।काव्याक सोबीत करपी ३८(शब्द आनी अर्थ)अलंकारांचे ताणें विवचेन केलां।खंयचीय रचणूक अलंकार थारपा खातीर तिका नकसूदपणाचें कांकण घालूक जाय। तें बगर तो अलंकार जायना।ह्या कांकणाक तो वक्रोक्ती अशें म्हण्टा।काव्य खंयच्याय तरेचें आसूं ताका वक्रोक्तीचो पालव जाय।सर्गबंध,अभिनेयार्थ,आख्यायिका,कथा आनी गाथा ह्या पांच तरेच्या काव्यांत वक्रोक्ती आसपाक जाय।

वक्रोक्ती म्हळ्यार नकसूदपण-नजाकत।हें नकसूदपण सकारण,अलोकीक विशेश अर्थ सांगपी अशें आसूंक जाय,अशें भामहान म्हळां।थोडयाभितर सांगपाचें जाल्यार वक्रोक्ती होच काव्याचो आत्मो अशें ताणें म्हळां।भामहान माधुर्य,ओज,प्रसाद,अशें तीन काव्यगूण मानल्यात।काव्य आयकुपाक कितलेंय बरें आसलें तरी वक्रोक्ती ना जाल्यार तें नि्र्जीव जाता।भामहान गुणाबरोबर काव्यदोशांचेरुय उजवाड घाला।तो अर्थ विरयत,अर्थदृश्ट,कल्पनादृश्ट,श्रुतिदृश्ट,शब्दहीन,श्रुतिकश्ट अशें काव्याचें दोश जावन आसतात अशें म्हण्टात।

दण्डी

इ स च्या सव्या शेंकडयांत जावन गेलो।दण्डीचो काव्यादर्श हो साहित्यशास्त्रावेलो ग्रंथ। ह्या ग्रंथांत ६६० श्लोक आसात।काव्यादर्शाचे तीन परिच्छेद केल्यात।पयल्या परिच्छेद काव्याची विस्काटावणी(मीमांसा)कित्याक करुंक जाय हें सांगून फुडे तांणे काव्याचेम शरीर(कूड)आनी अलंकार अशें दोन वांटे केल्यात।वैदर्भी आनी गौडी ह्या दोन काव्यमार्गांचे विवेचन करुन मागीर तांणे भरताच्या नाटयशास्त्रात सांगिल्या १० गुणांचें विस्तारान वर्णन केलां।श्लेष,प्रसाद,समता,माधुर्य,सुकुमारता हे गुण वैदर्भी रीतीचे जावन आसात,जाल्यार गौडी रीतीचे शैथिल्य,काणिय,वैषम्य,अनुप्रास,परुषता,आकुलत्व,अत्युक्ती हे विशेश गुण जावन आसात।ताचें मत अशें आसा-साहित्यीक बरपावळीचे मार्ग जणएकाक कवी प्रमाण विंगड विंगड जावंक शकतात।ते खातीर हांवें सांगिल्लो मार्ग बरोबर तुवें सांगिल्लो मार्ग चुकीचो अशें म्हणप समा न्हय।पिण्डे पिण्डे मतिर्भिनाजणेक जाणाचीं मतां वेगळीं।ते प्रमाण प्रत्येक कवीचे एक वेगळेंपण आसता।

काव्यशोभाकारान् धर्मान् अहंकारान प्रचक्षते

(काव्यादर्श)काव्याक सोब दिवपी गुणांक अलंकार अशें म्हण्टात।कवीन आपणाली तपस्या वाडोवंक जाय,श्रूत वाडोवंक जाय।दण्डीच्या मतान सगलीं शास्त्रां,काव्यां धर्म,अर्थ,काम आनी मोक्ष ह्या पुरुशार्थाचें गिन्यान करुन दितात।हे नदरेन कामशास्त्राचो अभ्यास लेगीत कवीक गरजेचो जावन आसा।कवीन ज्या विशयाचेर काव्य रडपाचे आसा त्या विशयाचो विचक्षणायेन अभ्यास करुंक जाय अशें दण्डी म्हण्टा।ते नदरेन राजाचेर काव्य बरोवपाचे आसल्यार राजनितीचो,दण्डीनीतीचो अभ्यास गरजेचो आसता।दण्डीच्या काव्यादर्शाचेर पुर्विल्ल्या आर्विल्ल्यो अश्यो खूब व्याख्या आसात।तातूंत तरुणवाचसपतीन बरयिल्ली व्याख्या आनी हदयंगमा ह्यो व्याख्या चड प्रसिध्द आसात।

उद्भट

भामह दण्डी हांच्या बराबरीन उद्भट एक म्हत्वाचो आलंकारीक।इ स च्या ८ व्या शेंकडयांत तो जावन गेलो। तो काश्मीरच्या जयापीड राजाचो सभापती जावन आशिल्लो।भामहाच्या काव्यालंकाराचेर भामह विवरण नावाची व्याख्या,काव्यालंकार संग्रह नाटयशास्त्राचेर व्याख्या आनी कुमार संभव नावाचें काव्य ताणें बरयलां अशी म्हायती मेळटा।तातूंतलें काव्यालंकार संग्रह होच पुरायेन उपलब्ध आसा जाल्यार कुमारसंभव काव्याचे कांय वांटे उपलब्ध जाल्यात।काव्यालंकार संग्रहात ताणें स्वतच रचिल्या कुमारसंभवाताल्या श्लोकांच्यो देखी म्हण उपेग केला।

काव्यालंकार संग्रह हो सान आकाराचो अलंकाराचेर म्हायती दिवपी ग्रंथ आसून तांतूत ७५ लक्षणाकारिका आनी ९५ उदाहरणां दिल्यात।वट्ट ६ वर्ग आसून ताणें बरयल्यात आनी ४१ अलंकारांचेर भासाभास केल्या।छेकानुप्रास,वृत्यनुप्रास आनी लाटानुप्रास हे तीन अलंकार म्हण ताणें सांगल्यात।भामाहान सांगिल्ले यमक,उपमा,रुपक,उत्पेक्षावयव उद्भटान घेतले नात पूण भामहान सांगूक नाशिल्ले पुनरुक्तवदाभास,प्रतिवस्तूपमा,काव्यदृध्टांत काव्यहेतू हे चार अलंकार नव्यान सांगल्यात।ह्या ग्रंथाचेर लघुवृत्ती ही व्याख्या आसा।ती श्री इंंदुराज हाणें बरयला,अलंकाराचीं लक्षणां आनी प्रकार हाचेर उद्भटान खर विचार केला आनी विवेचन करतना खोलायेन मुळावे विचार मांडल्यात।

वामन

उद्भटाच्या काळखंडात जावन गेल्लो आनी उद्भटाबरोबर सर्त करपी म्हण वामनाची नामना आसा।इ।स च्या ८व्या शतकात तो जावन गेलो,अशें विद्वान लोक मानतात।तो काशमिरच्या जयापीड राजाचो मंत्री आशिल्लो। काव्यालामकारसूत्रवृती हो ताचो काव्यशास्त्रावेलो ग्रंथ।ह्या ग्रंथाची ५ अधिकरणां आसात।तांची नावां अशीं-शरीर दोषदर्शन,गुणविवेचन,आलंकारीक,प्रायोगिक।अधिकरणाच्या नावावेल्यान तांतूत आयिल्या विशयांची सुलूस मेळटा।ह्या ग्रंथात भासाभास केल्ले विशय अशें-

1. काव्याचो हेतू,रीतीकाव्याची आंगा,काव्याचे प्रकार
2. पददोष,पदार्थदोष,वाक्यदोष,वाक्यार्थदोष
3. गुण आनी अलंकार हांतूतलो भेद,शब्दगुण अर्थगुण
4. शब्दालंकार अर्थालंकार म्हळ्यार उपमा,रुपक
5. काव्यसंकेत,शब्दशुध्दी

५ अधिकरणांचे मेळून १२ अध्याय आनी वामनान स्वता रचिल्ली ३२० सूत्रां आसात।कविप्रिया ही व्याख्या वामनानूच बरयल्या।तांतूंत अलंकारांच्यो भरपूर देखी दिल्यात।ह्या ग्रंथाचे वाचन करतना हो ग्रंथ वेदांत मीमांसा ह्या शास्त्रांच्या धर्तीचेर बरयला।अशें दिसून येता।पुस्तक कशें बरोवचें हाचो एक आदर्श काव्यालंकार सूत्रवृतीन आमच्या मुखार दवरला।

काव्यं ग्राह्यम अलंकारात् सौंदर्यम् अलंकार अशें सांगून वामनान सौंदर्य होच काव्याचो आत्मो अशें मत मांडलां।सौंदर्यम् अलंकार अशें म्हण्टना तो दोष आनी गुण ह्या दोनूय गजालींचो उल्लेख करता।दोष सोडूंक जाय आनी गुण घेवंक जाय अशें तत्व तो मांडटा।वामनाचीं मता दण्डीच्या मतां सारकींच आसात।रीतीरात्मा काव्यस्यहें ताचें मुळावें तत्व,रीती म्हळ्यार गुणांनी युक्त अशी रचणूक तीच काव्यांत म्हत्वाची अशें वामन मानता।