हिमालयाचो दोंगरी वाठार
राज्याचे उत्तरेक हिमालयाचो दोंगरी वाठार उदेंत-अस्तंत पातळ्ळा. हिमालयाच्यो तीन पर्वता वळी ह्या राज्यांतल्यान वतात. उत्तरेवटेन आशिल्ली मुखेल हिमालयाची वळ सरासरी 6,100 मी. उंचायेची आसा. तातूंत नंदादेवी, धवलगिरी, कामेट, त्रिशूल हे दोंगरमाथे येतात. दुसरी पर्वता वळ सरासरी 3,720 मी. उंचायेची आसा. तिसरी पर्वता वळ सरासरी 1,550 मी. आसा. तातूंत नैनीताल, मसुरी, अलमोडा, रानीखेत सारके कमी उंचायेची दोंगर माथे येतात. ह्या दोंगर फांट्यांमदल्यान ‘दून’ नांवाचो एक वाठार आसून थंयची जमीन पिकाळ आसा. हिमालयाची तिसरी पर्वता वळ वा शिवलीक दोंगरफांट्याक लागून न्हंयांतल्यान व्हानवृल आयिल्ल्या फातर-रेंवेचो ‘भाबर पटो’ आसा. तो अस्तंतेक 32 किमी. रूंद आसून उदेंतेक अशील जायत गेला. ताच्या सकयल्यान उदक व्हांवता.
दक्षिणेकडलो पठारी वाठार
बदलसैमीक रचणूक आनी हवामान हांचेवेल्यान ह्या वाठाराचे दोन भाग केल्यात. पयलो बुंदेलखंडाच्या पठाराचो वाठार नीरा नांवाच्या फांतरांनी तयार जाली. शोण न्हंयचो उत्तरेकडलो वाठार खूब पोरन्या फांतरांनी तयार जाला.
गंगेचो वाठार
बदलउत्तर प्रदेशाचो चडसो वाठार हातूंत आस्पावला. गंगा न्हंय आनी तिका मेळपी यमुना, रामगंगा, घागरा आनी हेर न्हंयांनी हो वाठार पिकाळ जाला. ह्या वाठाराचे उत्तरेक दोंगर येतात. ज्यो न्हंयो भाबर पट्यांत जमनीसकयल्यान व्हांवतात, त्यो ह्या वाठारांत जमनीवेल्यान व्हांवतात. ह्या वाठाराक ‘तराई’ म्हण्टात. ह्या वाठारांत रानां आसात. हांगा तण खूब लांब वाडटा.
जमीन
बदलदून आनी गंगा वाठारंतली जमीन पिकाळ आशता. गंगेच्या आवांठांत 900 मी.परस चड गाळ मातयेचो थर आसता. हुंवाराचें उदक न बादपी वाठारांक बांगर आनी हुंवार लागपी वाठाराक ‘खादर’ म्हण्टत. न्हंयचे देगेलागीं आशिल्ली बारीक माती, बारीक रेंव आशिल्ली आसात. चिकण आनी काळी माती पिकावळीखातीर बरी आसता. बुंदलखंड पठार, फत्तेगढ,कानपूर आनी अलाहबाद वाठारांतली जमीन पिकाळ आसा. रेह नांवाची जमीन पीक दिना. चंबळ,बेटवा, यमुना, गोमती ह्या न्हंयांच्या वाठारांत मातयेचो कस उणो जावन व्हड फोंड पडल्यात.
न्हंयो
बदलगंगा ही ह्या राज्यांतली म्हत्वाची न्हंय. भारतीय धर्म-पुराणांत तिका पवित्र मानल्या. तिचो उगम हिमालयांत 19 हजार फूट उंचायेर गंगोत्री हांगा जाता. उत्तर प्रदेशांतल्यान त बिहार, बंगाल, राज्यांतल्यान वचून बंगालाच्या उपसागराक मेळटा. हरद्वार हांगा गंगेक दोन फांटे फुट्टात. एक फांचो कनखल नांगली रावली कडल्यान दारानगररंज, गडमुक्तेशवर, शुक्रताल,अनूपशार, रृप्रयाग, मारजापूर, काशी सावन बिहारांत वता. दपुसरो फांटो मायापूरीसावन वता. तो कालव्याच्या रुपान उत्तर प्रदेशाचो चडसो वाठार भिजयता.
यमुनेचो उगम गंगेच्या अस्तंतेक जाता. राज्याचे अस्तंत शीमेवेल्यान कांय अंतर व्हावन,अलाहबाद लागसार गंगेक मेळटा. दक्षिण पठारी भागांतल्यान यमुनेक चंबळ, सिंद, बेटवा आनी केन ह्यो न्हंयो मेळटात. मिझीपूर राज्यांतल्यान शोण न्हंय अस्तंत-उदेंत व्हांवता. तिका मेळपी रिहाड न्हंयच्या धरणाक लागून जाल्ल्या जलाशयाचो चडसो वाठार उत्तर प्रदेशांत येता.
हवामान
बदलह्या राज्याचें हवामान सुकें आनी गरम आसा. उत्तरवटेनचो हिमालयांतलो वाठार थंड आसून पावसाचें प्रमाण चड आसा. ह्या वाठारांतलें तापमान सरासरी 12.8 0 से आसा.वर्सुकी पावस 150 सेंमी. परस चड आसता. तराई वाठारांत 100 ते 200 सेंमी. पावस आसता.जुलय-ऑगस्ट म्हयन्यांत पावसाचो नेट चड आसता.
शिंयाळ्याच्या दिसांनी तापमान 15.8 0 से. ते 18.3 0 से. आनी गिमांत 26.7 0 से परस चड आसता. सपाट वाठारांत हवामान गिमाच्या दिसांनी सुकें आनी गरम, पावसा दिसांनी दमट आनी गरम, शिंयाळ्यांच्या दिसांनी थंड आनी सुकें आसता. गिमाच्या दिसांनी तापमान 46 0 से.परस चड आसता. सकाळच्या धा वरांसावन रातच्या पांच वरांमेरेन सामको हून अस्तंत वारो व्हांवता. अलाहबाद हांगा उदेंतेकडलो चड पावसाचो वाठार भात-पिकावळीखातीर तर अस्तंतेकडलो वाठार गंव, ज्वारी ह्या पिकांक बरो आसता. शिंयाळ्यांत पुराय राज्यांत ‘पिकेचे दीस’ आसतात. केन्ना केन्नाय मात्शें बर्फ पडटा. केन्नाय शिंयाचें ल्हार येवन वता. दक्षिणेच्या वाठारांत पावस 90 ते 100 सेंमी. आसून शिंयाळ्यांतलें तापमान 1208 0 ते 18.3 0 से. आसता. गिमांत फातराळ जमीन चड तापता.
वनस्पत आनी मोनजात
बदलउत्तर प्रदेशाचो 15.3% टक्के वाठार रानांखाल येता. दोंगराळ वाठारांनीच रानां चड आसात. जमनीच्या वाठारांत रान 3% टक्के आसा. दोंगरी वाठारांतल्यान रानांनी तरातरांचे रूख आसात. ह्या रानांनी शिसवी, खैर, हालद, तेडू अशीं तरेतरेचीं झाडां मेळटात. उत्तर हिमालय वाठारांत बर्च, फर, स्प्रूस, ज्यूनीपर, ब्लूपाइन, चीड, देवदार ह्या रुखांचीं व्हड रानां आसात. रानांत आनी हेराकडेन मोहाचीं झाडां खूब आसात. आंबे, पेरां, बोरां, सफरचंदां आनी नास्पती हीं फळझाडां हांगा पळोवंक मेळटात. 302 मार्च 1980 मेरेन 51,199,42 चौ.किमी. वाठार रानांखाल आशलो. सद्या व्हड प्रमाणांत झाडां मारिल्ल्यान मातायेचो कस उणो जायत गेला. तेखातीर सरकारान व्हड प्रमाणांत झाडां रोवपाची कार्यावळ हातांत घेतल्या.
दोंगर आनी तराई वाठारांत वाग, चित्तो, वांस्वेल, नीलगाय, हरण, माकड व्हड प्रमाणांत आसात. मोर, रानकोंबो, तीतर असलीं सुकणींय हांगा दिसतात. तळ्यां देगांनी बफीं, बदकां, करकोचे, चक्रवाक, चातक हे पक्षीय दिश्टी पडटात.
इतिहास
बदलब्रिटीश राजवटींत ह्या राज्याचें नांव ‘संयुक्त प्रांत’ (युनायटेड प्रॉव्हिन्सिस) आसलें. भारतीय घटनेन ताका ‘उत्तर प्रदेश’ हें नांव दिलें.
उत्तर प्रदेशाक एक व्हड इतिहास आसा. मिर्झापूर, बांदा, हमीरपूर जिल्ह्यांत पाशाण युगांतलीं हत्यारां तर मथुरा, बिजनौर, उनाओ आनी कानपूर वाठारांत ताम्रयुगांतल्या बाणांचे आनी भाल्यांचे फळ मेळ्ळ्यात. आर्य संस्कृतायेचीं मुळां सगळ्यांत पयलीं उत्तर प्रदेशांत धरलीं.हांगाचीं काशी, कोसल, कुरू, पांचाल हीं राज्यां आर्य संस्कृतायेचीं आसलीं. रामायण आनी महाभारत काळांत राम आनी कृष्णाचे जल्म हे भूंयेर जाल्ले. ह्या काळांतल्यो चडश्यो इतिहासीक घडणुको ह्याच वाठारांत जाल्यो. जैनाचे आदिनाथ, अजितनाथ हांचीय ही भूंय आसली. गौतम बुद्धाचे भोंवडेचे पुरावे हांगा मेळटात. ताणें गिन्यानसाधना ह्याच वाठारांत केल्ली. स्तूप, पोरने विहार हांगा दिश्टी पडटात. सम्राट अशोकाची राजाज्ञा आशिल्ले फातरपटे कालसी, मीरत,वाराणसी आनी अलाहबाद हांगा मेळ्ळ्यात. हांगा कांय काळ मौर्य राजाचो शेक चल्लो. मौर्या उपरांत इ. स. प. दुसऱ्या शतमानांत शुंग आनी तेउपरांत कण्व हांणी ह्या वाठारांचेर आपलो शेक गाजयलो. इ. स. तिसऱ्या शतमानांत क्षत्रप राज्य करताले. ताच्या फाटल्यान कुशाण आयले.चवथ्या शतमानांत मौखरी वंशाचो उदय जाल्लो. सातव्या शतमानांत हर्षवर्धन हाणें कनौजाक राज्य स्थापून आपलें राज्य वाडयलें. हर्षाच्या मरणाउपरांत कनौजाचेर यशोवर्मा राज्य चलोवपाक लागलो. णव्या शतमानांत गुर्जर प्रतिहारी हाचें राज्य आयलें.
इकराव्या शतमानांत गझनी मुहमंद हाणें बुलंदशहर, मथुरा, कनौज ह्या शारांचेर घुरयो घाल्यो. सन 1034 वर्सा अहमंद नियाल्तिगीन ह्या पंजाबच्या मुसलमान राज्यपालान, उत्तर हिंदुस्थानाचेर बनारस मेरेन घुरी घाली. हींदू लोकांच्या पंगडान ताका धांवडावन घालो. गांगेयदेव हाणें फउडें कनौजाचेर घुरी घाली. भोज, परमार ह्या राजांनी ताका हरयलो. इकरावें शतमान सोंपता आसतना चंद्रदेव गाहडवाल ह्या राजाचो शेक चल्लो. ह्याच वंशकुळयेंतलो गोविंदचंद्र हाचो 1112 ते 1155 मेरेन मगघाचेर शेक चल्लो. सन 1192 त मुहमंद घोरीन पृथ्वीराज चौहान हाका आनी 1194 त कनौजच्या जयचंद हाका हरोवन उत्तर प्रदेशांतली हिंदू सत्ता सोंपयली.बुंदेलखंड मात स्वतंत्र उरलें. उरिल्ल्या वाठारांचेर दिल्लीच्या सुलतानाची सत्ता सुरू जाली.मुहंमद तुघलक, बल्बन, अलाउद्दीन खिल्जी हे बळिश्ट राजे, आपल्या राज्यांत उप्रासपी बंडाळी मोडून काडपाक खांपे आसले. फिरोझपूर आनी जौनपूर हीं शारां ताणें वसयलीं. 1402 ते 1436 ह्या काळांत इब्राहीम शर्की ह्या सुलतानाचो शेक चलतालो. पंदराव्या शतमानाच्या शेवटाक दिल्लीच्या लोदींनी शर्की राजवट पोंपयली.
सन 1527 त, खानुवाज हांगा बाबरान राणा संग हाचो 1540 त कनौज हांगा शेरशहा हाणें हुमायूँ हाचो केल्लो पराभव ही ह्या काळांतली कांय झुजां आसात. अकबरान हो वाठार उपरांत आपल्या शेकातळा हाडलो. मोगलांची राजधानी त्यावेळार आग्रा हीच आसली. शहाजहानान तिची सोबीतकाय वाडयली. शहाजहाना उपरांत आपल्या भावांकडेन औरंगजेबान झगडीं करून राजसत्ता जोडली. ताणें आपली राजधानी दिल्लीक व्हेली. औरंगजेबान आपल्या काळांत जबर धर्मीक अत्याचार केले. ताणें कुमाऊँ राज्याचो आस्पाव मोगल साम्राज्यांत केलो.
अठराव्या शतमानांत मोगल सत्तेक देंवती कळा लागली. पयल्या बाजीरावावेळार मराठे बुंदेलखंडांत पावले. सन 1751 वर्सा मराठ्यांक आग्ऱ्याची सुभेदारी मेळ्ळी. उपृरांत ताचे सत्तेची थंय थापणूक जाली. नजीबखान रोहिल्यान अब्दालीकडेन बरेपण जोडून ही सत्ता सोंपोवपाचो यत्नूय केलो. पानिपतचे लडायेउपरांत जाट आग्ऱ्यांत आयले. दुसरो शाह आलम हाच्या वझीर नजफखानान हो वाठार मोगलांच्या शेकातळा हाडलो. पूण ताच्या मरणांउपरांत 1782 वर्सा शिंदे थंय सत्तेर आयलो. सन 1968 वर्सा बक्सरचे लडायेत सुभेदार शुजाउद्दौला हाचो पराभव जालो आनी अशेतरेन ब्रिटीश उत्तर प्रदेशांत रिगले.ल्हव ल्हव ब्रिटिशांनी अवधचे राखणेची जापसालदारकी उखल्ली. वॉरन हेस्टिंगच्या काळांत बनारसचेर इस्ट इंडिया कंपनीची सत्ता आयली. वेलस्लीन रोहिलखंड, दोआब, गोरखपूर हे वाठार कंपनीक मेळोवन दिलो. लॉड लेक हाणें दौलतराव शिंदे हाका हरोवन शिंद्याच्या हातासकयलो उत्तर प्रदेशांतलो वाठार 1856 वर्सा दत्तकविधान रद्द करून जालौन, ललितपूर, जैतपूर, झांशी हीं राज्यां आनी गैरशिस्तीखाल खालसा केल्लो अवध प्रांत ब्रिटिशांनी आपल्या हाताखाल धेतलो. हे सगळे वाठार मेळून आयचो संयुक्त प्रांत घडला.
1857 वर्सा जाल्ल्या स्वातंत्र्य संग्रामांत पुराय उत्तर प्रदेशान वांटो घेतिल्लो. अवधचे तालुदार, झांशीची राणी, बिठूरचो नानासाहेब हे ह्या झुजांत मुखेल आसले. ह्या झुजाचीं मुखेल केंद्रां ह्याच वाठारांत आसलीं. इंग्लीश हें स्वतंत्रतायेचें बंड मोडून उडोवपांत जैतीवंत थारले. 1902 वर्सा वायव्य सरहद्द प्रांत घडिल्ल्यान उत्तर प्रदेशाचें नांव संयुक्त प्रांत दवरलें. सन 1935 च्या कायद्यावरवीं ह्या प्रांताक स्वायत्तता मेळ्ळी. भारतीय सुटके-झुजाचें फुडारपण करचे पासत पं.अयोध्यानाथ, पं. गंगाप्रसाद, पं. मोतीलाल नेहरू, पं. जवाहरलाल नेहरू ह्याच भारताक मेळ्ळें भारताचो पयलो प्रधानमंत्री पं. जवाहरलाल नेहरू ह्याच राज्यांतलो. स्वातंत्र्या उपरांत रामपूर,टेहरी-गढवाल हीं संस्थांनां उत्तर प्रदेशांत विलीन जाली. बूंदेलखंडाच्या उत्तरेचो कांय भागय तातूंत जोडलो. 1950 च्या संविधानांत उत्तर प्रदेशाक ‘अ’ दर्जो मेळ्ळो. 1962 च्या चिनी आक्रमणाउपरांत हिमालयाचे शिमेवेल्या राज्याचो कांय भाग उत्तर खंड नांवान निर्मिल्लो.
राज्यवेवस्था
बदलउत्तर प्रदेश हें एक भारतांतले घटकराज्य. राश्ट्रपतीन नेमिल्ल्या राज्यपालाचे मान्यतायेखाला मंत्रीमंडळ हांगाचे कारभार पळेता. मंत्रीमंडळ विधीमंडळाक जापसालदार आसता. विधीमंडळाचे 425 वांगडी आसतात. तेभायर एक अँग्लो-इंडियन वांगडी नेमतात. विधानपरिशदेचे वट्ट वांगडी 105 आसात. राज्यांतल्यान 85 खासदार लोकसभेर वेंचून येतात. राज्यसभेर 34 खासदार वेंचून काडटात. स्वातंत्र्या उपरांत चडसो काळ राश्ट्रीय काँग्रेस पक्षाची सत्ता ह्या राज्यार चलली. 1989 च्या विधानसभा वेंचणुकांत ‘जनता दल’ पक्षाक सत्ता मेळ्ळा. 13 जून 1973 ते 8 नोव्हेंबर 1973 मेरेन राज्यांत राश्ट्रपती राजवट आसली. भारताच्या सात प्रधानमंत्र्यांमदले स जाण ह्याच राज्यांतले. राज्यकारभाराचे वेवस्थेखातीर 57 जिल्हे घडयल्यात. अलाहबाद, आग्रा, उत्तर खंड, कुमाऊँ, गोरखपूर, झांशी, फैजाबाद, मीरत, रेहिलखंड,लखनौ, वाराणसी अशे इकरा येणावळ दिवपी वाठार आयुक्ताच्या हातासकल आसात. पंचायत राज्याची त्रिसुत्री येवजण 1963 वर्सा राज्याची त्रिसुत्री येवजण 1963 वर्सा चालीक लागली.
राज्यांत 51 जिल्हा परिशदो आनी 3 अतंरीम जिल्हा परिशदो आसात. राज्यांत वट्ट 142 नगरपालिका आसात. शेतकी, येणावळ, पाटबंधारे, शिक्षण, न्याय, भलायकी, कूटुंबयेवण,सहकार रासवळ प्रकल्प, उद्येगधंदे, येरादारी, भौशीक वीज, बांदकाम आनी हेर कामां हांचो कारभार त्या त्या खात्याचे मंत्री आपले यंत्रणेवरवीं पळेतात. उच्च न्यायालय अलाहबादाक आसून एक न्यायपीठ लखनौ हांगा आसा. मुखेल न्यायाधीशाबगर एक अतिरिक्त न्यायाधीश आनी 40 दुसऱ्या पांवड्याचे न्यायाधीश आसात. राज्यांत 45 सेशन विभाग आसात.