ॲरिस्टॉटल

देवनागरी

ॲरिस्टॉटल (जल्म - इ.स.प. ३८४, स्टागिरा-थ्रेस प्रांत – ग्रीस; मरणः इ.स.प. ३२२, कॉन्सिस-यूबिया जुंवो - ग्रीस). एक व्हड ग्रीक तत्ववेत्तो. मॅसिडॉनियाचो राजवैज निकॉमाकास हाचो पूत. स्टाजिरा शारांत जल्मल्ल्यान हाका स्टाजिरायट अशेंय म्हणटात. इ.स.प. सुमार ३६७ वर्सा शिक्षणाखातीर ॲथेन्स हांगाच्या प्लॅटोच्या अकादेमींत पावलो आनी ३४७ त प्लॅटोक मर्ण येयसर थंय रावलो. हांगा ताणें आपलें शिक्षण बरेभशेन घेतलें आनी उपरांत तो ॲटोनिअसचो राजा हर्मियस हाच्या दरबारांत तीन-चार वर्सां खातीर रावलो. ते उपरांत मॅसिडोनियाचो राजा फिलीप हाच्या आपोवण्या वयल्यान राजकुंवर अलॅक्झांडर (अलॅक्झांडर द ग्रेट) हाचो शिक्षक म्हूण इ.स.प. ३४२ ते ३३५ अशीं सात वर्सां काम केलें. अलेक्झांडर राजा जावन उदेंतेवटेन घुरयो घालूंक भायर सरल्या इपरांत ॲरिस्टॉटल ॲथेन्साक आयलो आनी लायसियम नांवाचें आपलें स्वतंत्र विद्यापीठ निर्मीलें. ह्या विद्यापीठांत ताणें १२-१३ वर्सां शिक्षण दिले आनी विद्यापीठाचो हेर वावरय केलो. शिश्यांवांगडा बागेंत पासयो मारीत शिकवपाचे ताचे पध्दतीक लागून ताच्या पंथाक पेरिपॅटेटिक (पासयो मारपी) पंथ अशें नांव मेळ्ळें. अलॅक्झांडरच्या मरणा उपरांत अलॅक्झांडराचे राजकी दुस्मान ताका सोंपयतले ह्या भयान तो यूबिया प्रांतांतल्या कॉन्सिस गांवांत गेलो. मरण येयसर तो थंयच रावलो.

निर्मणी

ॲरिस्टॉटल हो तर्कशुध्द पध्दतीन तत्वगिन्यान बरयतालो. प्लॅटो आनी डेमोक्रिट्स हांच्या तत्वगिन्यानांचेर ताणें आपलें तत्वगिन्यान आदारिल्लें आनी तांच्या तत्वगिन्यांनातलें उणेपण ताणें स्वताच्या तत्वगिन्यानांतल्यान भरून काडलें. ताणं् शेंकड्यांनी ग्रंथ बरयले.तातूंतले फकत सुमार १-४ आयज मेरेन उरल्यात. चडशी ग्रंथनिर्मणी ताणें लायसियम विद्यापीठांत आसतना केली. ताचें तत्वगिन्यान पांच मुखेल विशयांतल्यान विवर्सूंक येता.

१.तर्कशास्त्र आनी गिन्यानमीमांसा (Logic & Epistemology)

सत गिन्यान मेळोवच्या खातीर ॲरिस्टॉटल इंद्रिय संवेदन आनी बुध्द ह्या दोनूय गजालींची गरज आसा अशें मानतात.विचारांचें उणेपण आसल्यार संवेदना कुड्डी जाता आनी संवेदनाचें उणेपण आसल्यार विचार अपेशी थारतात. गिन्यानाचे प्रक्रियेंत बुध्द आनी अणभव हांकां जाय ती सुवात दिवन ॲरिस्टॉटलान संवेदना आनी संकल्पना हांकां एकठांय हाडल्यांत. कसलीय वस्त जशी आपल्याक दिसता ते पध्दतीन तिटें गिन्यान आनी देवाच्या सर्जनशील मनाक ती जशी दिसता ताचें गिन्यान अशे गिन्यानाचे दोन झोत ॲरिस्टॉटलच्या तत्वगिन्यानांत दिसतात. संवाक्य (Syllogism) आनी विगमन (Induction) हे ह्या दोन विचार झोतांचे प्रतिनिधी जावन आसाता.

ॲरिस्टॉटलान तर्कशास्त्राची बुन्याद सगळ्यांत पयलीं घाली. सगळ्यांत पयलीं ताणें तर्कशास्त्राचो शास्त्रशुध्द नियाळ केलो. तर्कशास्त्राचेर ताणें स पुस्तकां बरयलीं. तर्कशास्त्र हें शास्त्रीय संशोधनाचें साधन आसा अशें तो मानतालो. शास्त्रीय सत अपरिहार्य स्वरुपाचें आसता. ॲरिस्टॉटलाच्या मतान शास्त्रीय सत म्हळ्यार ‘ जें आसा ताच्यापरस जें आनीक वेगळें आसूंक शकता तें ’ विचार करप म्हळ्यार अनुमान काडप. अनुमानां निश्चेवाच्या स्वरुपाचीं आसतात. तीं भाशेवरवीं मुखार घालतकच तांकां विधानां म्हणटात. ह्या विधानांचें स्वरुप, तांचे प्रकार, तांचे एकामेकांकडेनचे संबंद होच ॲरिस्टॉटलच्या तर्कशास्त्राचो मुखेल विशय आसा. संवाक्य ह्या अनुमानप्रकाराविशीं सगळ्यांत पयलीं ॲरिस्टॉटलान बरोवन दवरलां. संवाक्यांत साध्य विधान आनी पक्ष विधान ह्या दोन आदार विधानां वयल्यान नव्या निष्कर्षा मेरेन येवंक जाता. संवाक्यांत सर्वसादारणपणाकडल्यान खाशेलेपणाकडेन पावंक जाता. संवाक्यां निमणी कांय मुळाव्या स्वयंसिध्द (Self Evident) सत्यांचेर आदारिल्लीं आसतात. हीं सत्यां भितरल्या प्रज्ञेवरवीं तमजतात. खरें शास्त्रीय गिन्यान म्हळ्यार अनिवार्य सत्यांची रचणूक आसा आनी कांय सत्यां संवाक्यांवरवीं समजतात जाल्यार कांय भितरल्या प्रज्ञेवरवीं होलमतात.

२.तत्वमीमांसा (Metaphysics)

तत्वमीमांसेक ॲरिस्टॉटलान मूळ तत्वगिन्यान अशें म्हळां. ॲरिस्टॉटलाची तत्वमीमांसा प्लॅटोच्या तत्वमीमांसेची सुदारिल्ली आवृत्ती अशें म्हणटात. ॲरिस्टॉटलान तत्वमीमांसेच्या मळार द्रव्य आनी आकार सिध्दांत मुखार दवरलो. ह्या सिध्दांताप्रमाण द्रव्य आनी आकार एकठांय येवप म्हळ्यार वस्त तयार जावप. द्रव्य आनी आकार हांकां फकत विचारानींच वेगळे करूंक जाता; प्रत्यक्षांत ते एकठांय आसतात. देव सोडल्यार द्रव्यरयत आकार आसुंकूच शकना. आकार.

म्हळ्यार वस्तूचें फकत रूप वा भायली रचणूक न्हय; द्रव्याक बांदून दवरपी ती एक धारणाशक्त. द्रव्य आनी आकार सापेक्ष आसात. आकार म्हळ्यार वस्तूचें प्रयोजन वा संघटन. एकाचो आकार हें दुसऱ्याचें द्रव्य आसता. देखीक- रुखाचे नदरेन बी द्रव्य आसता जाल्यार फुडल्या उदरगतीचे नदरेन बी आकार आनी रुख द्रव्य थारता. वस्तूंचें विंगडपण वा वेगळेपण आकाराक लागून थारता, द्रव्याक लागून न्हय. द्रव्य हें मुळांत आकारहीन आनी निर्गुण आसता. आकार म्हळ्यार प्रकटता. द्रव्य म्हळ्यार अप्रकटता वा संभाव्यता. बदलत वचपी द्रव्य सदांच विंगड विंगड आकार घेता. अशे तरेन ॲरिस्टॉटलान परिवर्तनाचो प्रस्न सोडयला. बदल यांत्रिक न्हय तर प्रयोजनात्मक आसता. ॲरिस्टॉटलाची कारण-कल्पना व्यापक आनी आर्विल्ल्या कारण कल्पनेपरस वेगळी आसा. वस्तूचे निर्मणे खातीर उपादान (Matter), निमित्त, आकारिक आनी निमाणें अशा चार कारणांची गरज ॲरिस्टॉटलान दाखयल्या. हीं चार कारणां आकार आनी द्रव्य ह्या दोन निमण्या तत्वांच्या रुपान उरतात. ॲरिस्टॉटलचे नदरेन संवसार म्हळ्यार द्रव्यांची उंचल्या आनी उंचल्या आकारांमदीं सदांच चडत वचपाची प्रक्रिया. तेन्ना संवसार म्हळ्यार एक ऊंच आनी ऊंच वचपी उदरगतीचो क्रम. हे उदरगतीचे तेंगशेर देव वा द्रव्यरयत आकार आसता जाल्यार मुळांत आकारविरयत द्रव्य आसता. हीं दोनूय तोंकां म्हळ्यार अमूर्तीकरण. प्रत्यक्ष अस्तित्वांत आसता तो द्रव्य आनी आकारान भारिल्लो मनीस. देव म्हळ्यार सृश्टीची तार्किक बसका (पु). तो शुध्द आकार आसा, आनी संवसारांचें निमित्त, आकारिक आनी निमाणें कारण आसा. काळक्रमाचे नदरेंतच न्हय, तर विचारांचे नदरेन तो पयलो थारता.

३. नीतिशास्त्र आनी राज्यशास्त्र (Ethics & Politics)

ॲरिस्टॉटलच्या मतान नीतिशास्त्र आनी राज्यशास्त्र हांचो सामको लागींचो संबंद आसता. मनीस हो समाज प्रिय प्राणी आसा आनी राज्य म्हळ्यार मनीस रुपी द्रव्याचो आकार आसता. मनीस समाजाचो एक घटक आशिल्ल्यान तो समाजा परस वेगळो रावन आपलें सुख स्वतंत्रपणान मेळोवंक शकना. नितीशास्त्र ही राज्यशास्त्राचीच एक शाखा आसा. मनशाच्या नैतिक आचरणाक राज्याशिवाय अस्तित्व आनी पुरायपण येवंक शकना. राज्य हें मनशाक सुख दिवपाचें एक साधन जावन आसा.

ॲरिस्टॉटलच्या मतान दरेक मनीस आपसुकपणान आपलें बरेपण जावचें म्हूण यत्न करता. तेन्ना मनीस आपसुकपणान जाची इत्सा धरता, जें साधपाचो यत्न करता तातूंत ताचें बरेपण आसता. ह्या बरेपणाक ॲरिस्टॉटल ‘ यूडायमोनिया ’ (Eudaimonia) अशें म्हणटा.

राज्यांत रावन बरेपणांत वांटेकार जावन मनीस आपलें बरेपण साधता. जीणेंतल्यो मुळाव्यो गरजो भागोवच्या खातीर मनीस एकठांय येवन कुटुंब जाता. कुटुंबां एकठांय येवन फुडें तांचें राज्य घडटा. राज्यांत जीणेच्यो गरजो भागतातच पूण बरी जीण, मनशाचे बौध्दिक आनी नैतिक सद्गुण हांची उदरगत जावंक शकतली, अशें जिवीत जगपय शक्य जाता. कुटुंब संख्या नश्ट करुन तिचो वावर राज्यान स्वता करचो, राज्यकर्त्या वर्गांतल्या मनशांची खाजगी मालमत्ता आसची न्हय हीं प्लॅटोचीं मतां ताका मान्य नात. कितलेशेच मनीस सभावांतल्यानच गुलाम आसतात. तांची मानसिक कुवत सकयल्या पांवड्यावयली आसता, ह्या मतावयल्यान ॲरिस्टॉटलान गुलामगिरी पध्दतीक फाटबळ दिल्लें. सबंद राज्याचें सादारण बरेपण करपी सरकार बरें आनी स्वताच्या वा स्वताच्या वर्गांतल्या मनशांचें बरेपण करूंक पळोवपी लोकांनी चलयल्लें सरकार वायट वा विकृत राज्यांत कितले जाण सत्ताधीश आसता हाच्या वयल्यान ॲरिस्टॉटलान राज्यसंघटनांचे वांटे केल्यात. एकुच सत्ताधीश आसतना ताणें सत्तेचो उपेग राज्याच्या बरपणाक लागून केल्यार ती राजेशाय (Monarchy). राजेशायेची विकृती म्हळ्यार कसलेंच बंधन नाशिल्लें शासन (Tyranny). कांय लोकांच्या हातांत सत्ता आसप म्हळ्यार उमरावशाय (Aristocracy) पूण तिची विकृती म्हळ्यार कांय लोकांच्या बेबंद तंत्रान चलपी शासन (Oligarchy). कितल्याशाच जाणांच्या हातांत सत्ता आसप म्हळ्यार तें राज्य गणराज्य (Polity). ताची विकृती म्हळ्यार लोकशाय (Democracy). आपल्या राज्यशास्त्रांत नागरिकांच्या शिक्षणाचोय विचार ताणें बरोवन दवरला.

४. पदार्थविज्ञान आनी मानसशास्त्र (Physics and Psychology)

ॲरिस्टॉटल आत्म्याच्या जाग्यार आशिल्ल्या विचारशक्तीचे सक्रिय आनी निश्क्रीय अशे दोन वांटो करता.सक्रिय विचारशक्तीवरवीं खंयच्याय गजालीचें गिन्यान माध्यमाहगर प्रत्यक्ष मेळटा. निश्क्रीय विचारशक्त सक्रिय विचारशक्तीचें साधन आसता. सक्रिय बुध्द अमर आसता. आत्मो हो कुडीचोच एक आविश्कार (manifestation) अशें ताचें मत आसा. आत्म्याचो आनी जीवाचो अभ्यास म्हळ्यार भौतिक जीणेचो अभ्यास. सैम सदांच खंयच्यातरी ध्येयावटेन वाट काडीत.

आसा आनी ती एक उदरगत जायत वचपी प्रक्रिया आसा अशें ताणें आपल्या बरपांतल्यान मुखार मांडलें. उदरगतीच्यो ह्यो अवस्था स्पश्ट करप हो ॲरिस्टॉटलच्या पदार्थविज्ञानाचो मुखेल हेत आसा.

सुर्वेक कूड आनी आत्मो हांच्या मदीं फरक करपी ॲरिस्टॉटल फुडें आत्मो आनी कूड ह्यो दोन लागींच्यो आनी आत्मो हो कुडीचो आकार अशें मानूंक लागलो.

५. सौदर्यशास्त्र (Aesthetics)

ह्या विशयाचेर ॲरिस्टॉटलान ‘ पोएटिका ’ हें स्वतंत्र पुस्तक बरयलां. ह्या पुस्तकांत कलेचीं मुळावीं तत्वां, तांचों पद्य, नाट्य हांच्यावरवीं जावपी आविश्कार हाचो ताणें नियाळ केला. उतरां आनी ताल हांच्या वरवीं काव्य तयार जाता. ॲरिस्टॉटलाच्या मतान काव्याचो जल्म दैवी शक्तींत ना. तो मनशाचे अनुकरण करपाचे जल्मजात प्रवृत्तींतल्यान आनी बऱ्या अणभवाच्या बौध्दिक खोशयेंत आसता. ॲरिस्टॉटलच्या काव्यशास्त्रांत सौंदर्यवादी तत्वगिन्यानाचो अभ्यास आनी सविस्तर नियाळ सांपडटा.