अवतार
देवनागरी
|
अवतार दैवी वा अतिमानवी शक्ती वा व्यक्ती, मनशाचें वा हेर प्राण्याचें रुप घेवन धर्तरेचेर येवन रावता आनी आपलें इत्सित कार्य पुराय करता, ह्या आदिकाळासावन चलत आयिल्ल्या धार्मिक समजुतीक ‘अवतार’ अशें म्हणटात.
‘अवतार’ ह्या उतरांत ‘अव’ + ‘तृ’ हीं दोन उतरां आसून ताचो अर्थ वयले सुवाते वेल्यान सकयले सुवातेर देंवप असो जाता. संवसारांतल्या चडशा धर्मांत ह्या ना त्या प्रकारान अवतार कल्पना मानिल्ली दिसता.
भारतांत, हिंदू धर्मीयां मदीं दोन अडेच वर्सां आदीं सावन ‘अवतार’ ही कल्पना अस्तित्वांत आशिल्ली. वेदकाळांत ही कल्पना वयर सरली अशें मानतात. भगवद्गीतेच्या फुडल्या दोन श्लोकांत ‘अवतार’ कल्पनेचें सगळ्यांत पयलीं स्पश्टीकरण केल्लें मेळटाः-
यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत।
अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम्।।
परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् ।
धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे।।
(भगवद्गीताः 4.7-8)
अर्थ- हे भरतकुळांतल्या अर्जुना, जेन्ना जेन्ना धर्म मोडावता आनी अधर्म मातता, तेन्ना तेन्ना हांव म्हाका जल्माक घालतां.
बरेतरेन चलतल्यांक सगळे वशीन राखूंक, वायट रितीन चलतल्यांक ना करूंक आनी धर्म बरेन थापूंक , हांव काळानकाळ जल्मतां. (हो उपदेश कृष्ण अर्जुनाक करता).
इतिहासीक नदरेन अवताराची मूळ कल्पना विष्णूच्या वासुदेवभक्तिसंप्रदाया सावन सुरू जाता. डॉ. रा. गो. भांडारकार हाच्या मतान ह्या संप्रदायाचो काळ इ. स. पयली चवथेंशतमान इतलो फाचीं त्या वेल्यान हो संप्रदाय ह्या आदीं लेगीत अस्तित्वांत आसलो अशें म्हणू येता. वासुदेव हो नारायण म्हळ्यार विष्णुचें मनीसरुप ह्या अर्थान ‘विष्णूचो अवतार’ ह्या स्वरुपांत पूज्य जालो.वर्णिल्ले मेळटात. महाभारताचें शांतिपर्व विष्णू अवतारांचो आंकडो णव तर हरिवंश आठ
पूर्विल्लीं पुराणां विष्णु अवतारांत बुध्द आनी कल्की ह्या अवताराचो आस्पाव करीनात. वैष्णव पुराण आनी महाभारत ग्रंथांत विष्णू अवताराच्यो कथा तर शैव पुराण आनी महाभारत ग्रंथांत शिव अवताराच्यो कथा येतात. शैव आनी वैष्णव नाशिल्ल्या मार्कंडेय पुराणांत लेगीत शिव आनी विष्णूचेंच न्हय तर गणेश आनी हेर देव, ऋषिमुनी, गंधर्व, अप्सरा आनी हेरांचे अवतार आठ मानता.
जैनांचो पयलो तीर्थंकर ऋषभदेव (आदिनाथ) हाचो भारत, भागवत, स्कंदद पुराणांनी आदितीर्थंकराचो अवतार म्हूण आस्पाव केला. गौतम बुध्दाक विष्णूचो अवतार म्हूण मत्स्यपुराण (47.247), अग्निपुराण (16.1-7), नृसिंहपुराण (36.9), पद्मपुराण (3.257) आनी मभ्दागवत ह्या ग्रंथांत मान्यताय मेळ्ळ्या. महायान पंथाच्या प्रसारा उपरांत तिसऱ्या वा चवथ्या शतमानाच्या अदमासाक ही मान्यताय बुध्दाक मेळ्ळी आसूंये अशें मानतात.
धर्मसंस्थापक म्हळ्यार अवतार हें तत्व आपणावन सगळ्या धर्मसंस्थापकाचो हिंदू धर्मांत आस्पाव करपाची प्रवृत्ती पूर्विल्ल्या काळांत भारतांत आ,सली. ताचो परिणाम जावन आसा.
बाराव्या शतमानांत संस्कृत कवी जयदेव हो आपल्या गीतगोविंद हातूंत दशावताराचें वर्णन करता.(1.1-12). निमाणें, रामदास आनी तुकाराम ह्या संताच्या काळा मेरेन (15 वें आनी 16 वेंशतमान) अवताराची कल्पना चलणुकेंत आशिल्ल्याचें मेळटा. समर्थ रामदासान दासबोधांत अवताराविशीं फुडलो श्लोक बरयलाः
‘धर्मस्थापनेचे जे नर। ते ईश्वराचो अवतार।
झाले आहेत पुढे होणार। देणे ईश्वराचे।’
अर्थः धर्मथापणूक करपी पुरूश इश्वराचे अवतार आसात. अशे पुरुश जाल्यात आनी फुडेंय जातले हें ईश्वराचें देणें आसा.
धर्माची थापणूक करचे पासत आमी ऋषिमुनी परतून परतून जल्म घेतात अशें तुकाराम म्हणटा.
अवतार कल्पने फाटले सिध्दांतः 1. ईश्वर नित्य स्वरुपांत आरले सुवातेर आसाच, पूण त्याच वांगडा तो हेर रुपांत , धर्तरेरह रावन इतिहासीक कार्य करता. 2. अवतारामदीं असामान्य गूण आनी विस्मित करपी चमत्काराची तांक आसता. 3. अवतारी मनशाची कूड सदांच तेजिश्ट आसता. 4. अवतार, माया वा आभास नासून तो सत्य आसता. 5. ईश्वराच्या सगळ्या अवतारांत, ईश्वराचे सगळे वा थोडेतरी गूण आसतात.
अवतारांचे प्रकारसंपादित करें
कार्य सोंपतकच जो अवतार अंतर्धान पावता ताका अंशावतार म्हणटात. कार्य सोंपतकच लेगीत जो अवतार कांय काळ ह्या संवसारांत रावता ताका पूर्णावतार म्हणटात.
- अंशावतार - बलराम आनी रामाचो भाव लक्ष्मण शेषाचे अवतार, तांकां अंशावतार म्हणटात.
- पूर्णावतार - राम आनी कृष्ण हे पूर्णावतार आसले.
- नित्यावतार - ईश्वराचे गूण आनी आदर्श हांची थापणूक करचे पासत जो जल्म घेता ताका नित्यावतार म्हणटात.
- गुणावतार - ब्रह्मा, शिव, मनु, प्रजापति, ऋषि आनी संत हांकां गुणावतार समजतात.
- विभावावतार - हांचे आंकडो 39 आसून तातूंत ध्रूव, कपिल, मधुसूदन, पद्मनाथ हांचो आस्पाव जातायॉ.
- सात्वावतार - हातूंत काल, सभाव, कार्य, कारण, मन, पंचंबूतां, अहंकार, त्रिगुण, इंद्रियां, ब्रह्मायुशरीर आनी स्थावरजंगम जीव हांचो आस्पाव जाता.
- अर्चावतार - प्राणप्रतिष्ठा केल्ल्यो आनी भक्ता कडल्यान पूजिल्ल्यो देवाच्यो मूर्ती हातूंत येतात.
- अंतर्यामी - अवतारः प्राण्याच्या काळजांत आपली सुवात जोडून रावपी, ताच्या सगळ्या वेव्हाराचें नियमन करपी परमात्मा (गीता 18.61.)
- लीलावतार - सनत्कुमार, सनंदन, सनातन, नारद, वराह, मत्स्य, यज्ञ, नर-नारायण, कपिल, दत्तात्रेय, हयग्रीव, हंस, पृष्णिग, ऋषभ, पृथृ, नृसिंह, कूर्म, धन्वंतरि, मोहिनी, वामन, परशुराम,राम, व्यास, बलदेव, कृष्ण, बुध्द आनी कल्कि. प्रत्येक कल्पांत हे अवतार घडत आशिल्ल्यान तांकां कल्पावतारय म्हणटात.
- मन्वंतरावतार - यज्ञ, विभु, सत्यसेन, परि, वैकुंठ, अजित, वामन, सार्वभौम, ऋषभ, विष्वकंसेन, धर्मसेतु, सुददामा, योगेश्वर आनी बृह्दभानु.
- युगावतार - शुक्ल, रक्त, श्याम, आनी कृष्ण हे कृतयुगादि क्रमान चार अवतार आसात.
- आवेश - कांय महापुरुषांत शक्त, गिन्यान आनी भक्ति हे वरवीं भगवतांचो आवेश जाता. शेष हो शक्तावेश, सनक, सनंदन हो ज्ञानावेश आनी नारद हो भक्त्यावेश आसा.
दशावतार - पुराणांत विष्णुचे जे धा अवतार मानून घेतल्यात ते अशे -
- मत्स्य
- कूर्म
- वराह
- नृसिंह
- वामन
- परशुराम
- राम
- कृष्ण
- बुध्द
- कल्कि
हेर धर्मीयांमदीं अवताराची कल्पनासंपादित करें
किरिस्तांव धर्मांत पयल्या दोन शतमाना मेरेन अवतार कल्पनेचो विचार जाल्लो दिसना. येशू क्रिस्त देवाचो अवतार काय मनशाचो पूत हे विशीं जायतीं शतमानां वाद चल्लो. मनीस जातीक पातकांचें प्रायश्चित दिवपाक आनी तांकां मुक्तीचो मार्ग दाखोवंक तो क्रिस्ताच्या रुपांत अवतरीत जालो अशें क्रिस्ती भौस मानता.
इस्लाम धर्मांतलो शिया पंथ अवतार कल्पना मानता. मुहमद पैगंबराचो जावंय आनी खलिफा अली हाच्या इराणांतल्या अनुयायांनी अली आनी ताच्या वारस भुरग्यांक देवाचो अवतार मानलो. अली रुपान देवच धर्तरेर आयलो असें शियापंथीय मानतात.
बौध्द धर्मांत महायान पंथांत अवतार कल्पनेक मान्यताय मेळ्ळ्या. धाव्या शतमानाच्या सुमाराक बुध्दाक महायानपंथांत ‘अवतार’ म्हूण मान्यताय मेळ्ळ्या. बोधिसत्व हो बुध्दाचो अवतार आसा अशी कल्पना आसा. बुध्दाचें निर्वाण जाल्यार लेगीत तो मैत्रेय, बुध्दाच्या रुपान अवतार घेतलो अशी महायान पंथाची श्रध्दा आसा.
जैन धर्म हिंदी धर्मा प्रमाण अवतार कल्पना मानिना. पूण तीर्थंकर मोक्षमार्ग दाखोवपा खातीर मनीसरुपान जल्म घेतात आनी तप करून देवत्वाक पावतात अशी कल्पना आसा.
पारशी धर्मांत अवताराविशीं कल्पना दिसनात. पूण ते राजाक पवित्र आनी कुडींत दैवी शक्ती आशिल्लो मानतात.
हेर अवताराविशीं कल्पनाः (ग्रीक कल्पना) देवान मनीस रुपान धर्तरेर जल्म घेतिल्ल्याची कल्पना ग्रीक पुराणांत ना. पूण देवान खास प्रसंगार तात्पुरत्या खिणा खातीर मनीस वा प्राण्याचो जल्म घेवन प्रजोत्पत्ती केल्ल्याच्यो कथा तातूंत दिसतात.
सेमिटिक लोकांभितर देव मनशाचें रुप धारण करता आनी जाय तेन्ना काडून उडटता अशी कल्पना आसली.
पूर्विल्ल्या इजिप्त देशांत, लोकांभितर मूर्तींत वा प्राण्यां भितर देवता रावतात असी कल्पना आसली. एकच देवता एका परस चड प्राण्याचे कुडींत रावता अशी समजणी आसली. ही समजणी अवतार कल्पनेक लागींची आसा.
योगदानः विंगड विंगड ऊंच वा उणाक धर्मसंप्रदाय तांच्यो देवता, धर्मसंस्थापक वा संताचो, धर्मीक तत्वांतल्यान सादिल्लो एकचार जो हिंदू धर्मांत दिसता, ताचें मूळावण अवतार कल्पनेंत पडलां.