ऑक्सिजन

देवनागरी

हवेचो घटक आशिल्लो एक वायू. ऑक्सिजन हें नांव ग्रीक शब्दावयल्यान घेतलां. सूत्र: O. ह्या मूलद्रव्याचो आस्पाव, आवर्त सारणीच्या (periodictable) G-A गटांतल् दुसरे वळींत जाता. धर्तरेंवयलें सगळें जिवीत ताचेर आदारून आशिल्ल्यान ताका ‘प्राणवायू’ म्हणटात.

Philos experiment of the burning candle.Philo's experiment inspired later investigators.

ऑक्सिजन हवेंत, उदकांत आनी धर्तरेंत मेळटा. हवेंत ताच्या वजनाचें प्रमाण 25%, उदकांत उदकाचो घटक म्हूण 86%, आनी धर्तरेंत 47%, आसता. स्वीडनचो शास्त्रज्ञ कार्ल शिल हाणें 1772 त ऑक्सिजन पयलीं सोदून काडलो. पूण ताणें आपलो सोद उजवाडाक हाडलोना. इंग्लीश शास्त्रज्ञ जोसेफ प्रस्टले हाणें 1774 त ऑक्सिजन परत सोदून काडलो. शिल आनी प्रिस्टले ह्या दोगांय शास्त्रज्ञांक ताणं सोदून काडिल्ल्या वायूची वळख पटूंक नाशिल्ली. 1775-77 त, लाव्होआझिये ह्या फ्रेंच शास्त्रज्ञान हो वायू, एक मूलद्रव्य जावन आसा म्हूण दाखोवन दिलें आनी ह्या वायूक ‘ऑक्सिजन’ हें नांव दवरलें.

जनावरां आनी कांय बारीक वनस्पत उस्वासांतल्यान ऑक्सिजन घेतात आनी कार्बन-डायोक्साईड हवेंत सोडटात. हे प्रक्रियेक ‘उजवाड-संश्लेषण’ (photosynthesis) म्हणटात. हे प्रक्रियेवरवीं झाडां अन्ननिर्मीत करतात. ऑक्सिजन साव्या उदकांत तीन टक्के विरगळटा जाल्यार खआऱ्या उदकांत मात्सो उण्या प्रमाणांत विरगळटा. उदकांत विरगलिल्लो ऑक्सिजन उदकांतले जीव उस्वासा खातीर वापरतात.

ऑक्सिजनच्या एका रेणूंत दोन अणू आसतात. एका अणऊंत आठ इलेक्ट्रॉन (electrons), आठ प्रोटोन (protons), आनी आठ न्यूट्रोन (neutrons) आसतात. ताचो अणुभार (Atomic Weight)-16 आनी अणुक्रमांक (Atomic Number)-8. सैमांत ऑक्सिजनचे तीन समस्थानिक आसात. ऑक्सिजन-16 (O16). ऑक्सिजन-17 (O17) आनी ऑक्सिजन -18 (O18). ह्या सगळ्या प्रकारच्या ऑक्सिजनांत आठ-आठ इलेक्ट्रॉन आनी प्रोटोन आसतात. पूण न्युट्रोन मात O16 त आठ, O17त णव आनी O18त धा आसतात. धर्तरेचेर ऑक्सिजन-16 सगळ्यांत चड म्हळ्यार 99.759 टक्के आसा, जाल्यार ऑक्सिजन-17,0.037 टक्के आनी ऑक्सिजन-18, 0.204 टक्के आसा.

ऑक्सिजनात रंग वास आनी रूच नासता. तो हवेपरस नात्सो जड आसता. आनी ताची जडाय (density) लिटराक 1.429 ग्रॅम आसता. तो उदकांत थोड्य़ाच प्रमाणांत विरगळटा.दवबावाखाला -183o से. इतले थंडसाणीत ताचो निळो पातळ पदार्थ जाता. जाल्यार -218o से. इतले थंडसाणीत ताचो निळो घट्ट पदार्थ (solid) जाता. सादारणपणान नितळ ऑक्सिजन वायूरूप आसता. घनरूप (solid) ऑक्सिजन-218.4o से. इथल्या तापमानाचेर कडटा जाल्यार, -183o से. इतल्या तापमानाचेर उकळटा (boils). लासपाचे (combustion) क्रियेखातीर हवेंतलो ऑक्सिजन वांटो घेता आऩी ऑक्सिजनचो घटक आशिल्ले पदार्थ ऑक्साइड (oxides) तयार जातात.

हेर पदार्थां वांगडा ऑक्सिजनची प्रक्रिया जातकच नवीं संयुगां (compounds) तयार जातात. ह्या पदार्थांत ऑक्सिजन एक घटक म्हूण आसता. देखीक- उदक (H2O), साकर (C12H22O11), पिवपाचो सोरो (C2H5OH), चुनो (CaO), रेव (SiO2), शेंदूर (Pb3O4),मडवळखार (Na2CO3), पापडखार (NaHCO3), लोखणाची कळम (Fe2O3,Fe(OH)3) आदी.

उजो पालोवपी दळाचे जवान, खणीवयले कामगार, बुडेली आनी ऊंच दोंगर चडपी लोक उस्वासाखातीर नितळ ऑक्सिजन भरिल्लीं उस्वासाचीं सादनां वापरतात. फुफ्फुसाचे विकार आनी विखाळ वायूची बादा जाल्ल्यांक कृत्रिम उस्वासा खातीर ऑक्सिजन दितात. वेल्डींग आनी धातू करपा खातीर लागता ती ऑक्सी-एसेटीलीन (oxy-acetylene) जोत (flame) तयार करूंक ऑक्सिजन लागता. लोखण आनी तिख्याच्या उद्देगांत तशेंच अग्निबाणां खातीर इंधन म्हणूनूय ऑक्सिजन वापरतात.

चड प्रमाणआंत ऑक्सिजनचें उत्पादन हवेंतल्यान वेगळावन करतात. ऑक्सिजन मुद्दम तयार करीनात. पूण नायट्रोजन आनी हायड्रोजन तयार करतना हेरां वांगडा ऑक्सिजनूय तयार जाता. द्रवरूप हवेचें (liquid air)ऊर्ध्वपातन (distillation) करतकच नायट्रोजन तयार जाता. हें प्रक्रियेंत ऑक्सिजनूय खूब प्रमाणांत तयार जाता. विजेच्या प्रवाहाचो वापर करून उदकाचें विघटन(electrolysis) करतकच हायड्रोजन आनी ऑक्सिजन तयाक जाता. वयल्या पद्दतींनी तयार केल्लो ऑक्सिजनगॅस सिलिंडरांनी भरतात. ऑक्सिजन तयार करपाचे कारखाने जगभर आसात, तशेंच आमच्या देशांतूय आसात. गोंयांत मडगांव शारा लागसार हवेपसून ऑक्सिजन कापाचो कारखानो आसा.

ओझोन (ozone) नांवाचो वायू ऑक्सिजनचे तीन अणू आसतात. वातावरणांतलो ओझोन थर सुर्याचीं जंबूपार किरणां (ultraviolet rays) आडावन धर्तरेवयल्या जिविताचें रक्षण करता.

ऑगस्ट: ग्रेगोरियन कॅलेंडरांतलो 31 दिसांचो आठवो म्हयलो. ज्यूलियन कॅलेंडर मार्चांत सुरू जातालें. तेन्नाचो हो सवो म्हयनो म्हूण हाचें पोरने नांव ‘सेक्स्टिलिस’ अशें अशें आसून ताचें तीस दीस आसताले. पूण ऑगस्टस सिझर ह्या रोमन राजाच्या नांवावेल्यान क्रिस्ता पयलीं 8 सावन हाका ‘ऑगस्ट’ हें नांव पडलें आनी फेब्रुवारीतलो एक दीस कमी करून ऑगस्टचे जुलय इतलें म्हळ्यार 31 दीस केले.

हिंदू पंचांगाच्या श्रावण-भाद्रपद ह्या म्हयन्यांत ऑगस्ट म्हयनो येता. 1 ऑगस्ट-टिळक पुण्यतीथ आनी 15 ऑगस्ट- भारतीय स्वातंत्र्य दीस हे राश्ट्रीय म्हत्वाचे दीस ह्या म्हयन्यांत येतात.