कान

देवनागरी

Romi

कान आयकुपाचो अवयव. हाचो उपेग कुडीचो समतोल राखपाखातीर जाता. अपृष्ठवंशी (invertibrates) प्राण्याक कान नासतात, पूण थो‍ड्या किडींनी (insect) कांय वेगवेगळ्योअ मांडावळी आसतात, जांचेवरवीं तांकां हवेंतलो कंप (vibration) जाणवता आनी कुडीचो समतोल राखूंकूय मदत जाता.

कान

Human (external) ear

The outer ear receives sound, transmitted through the ossicles of the middle ear to the inner ear, where it is converted to a nervous signal in the cochlear and transmitted along the vestibulocochlear nerve

An eardrum

कानाचे तीन वांटे स्पश्ट दिसून येतात: भायलो कान, कानाच्या पड्ड्यापासून कानपट (hinna) मेरेन. भितल्लो कान, जो कवटेच्या हाडांभितर आसता आनी मदलो कान, जो ह्या दोनांच्याय मदीं आसात. भायल्या कानाचें कानपट आनी घोल अशे दोन भाग आसतात. कानपट हें कास्थिल (cartilagenous) आसात. घोल कातीन धांपिल्ली आसत आनी ती ताणील्ल्या कानाच्या पड्ड्य़ाकडेन (tymphanic membrane) सोंपता. कानपटाचे खूब तरेचे आकार आसातात आनी प्राण्यांचे जातीप्रमाण ते कमी-चड हालुंकूय शकतात. मनीस आपले आपूण कानपट हालोवंक शकना. दादले तश्योच बायलो कानपटाच्या वयल्या भागाच्या, वक्लाचो दांडो दवरुंक उपेग करतात. कानपटाचे सकयले पाळ्येचो उपेग बायलां दागीने घालपाखातीर करतात.

भितल्ल्या कानांत कर्णावर्त (cochlea) अनी कर्णगहन (labyrinth) आसता. कर्णावर्त घुंटाळ्याच्या आकाराचें (spiral shape) आसात; तातूंत एक द्रव आनी खास प्रकाराचे श्रवणग्राही (hearing receptor) पटल (membrane) आसात. कर्णगहनांत अर्द्चक्रनळी (semi circular canals), दॄति (utricle) आनी लघुकाश (saccule) आसतात. हातूंत द्रव, बारीक बारीक फ़ातरासारके कण, तशेंच श्रवणग्राही पेशा (hearing receptor cells) आसतात. बारीक बारीक मज्जातंतू (nerves) कर्णावर्तापसून सुरु जातात आनी कर्णावर्त मज्जातंतू फ़ांटो जाता. तशेंच कर्णगहनापसून प्रधाण (vestibular) मज्जातंतू फ़ांटो जाता. ह्या दोनूय फ़ांट्यांच्या एकवट जावन आठ्वो कवटेचो मज्जातंतू तयार जाता. मदल्या कानांत तीन बारीक हाडां आसतात आनी हो कानाचो भाग ताळ्याक युस्टेशियन नळयेन (eustachian tube) जोडिल्लो आसात. हाका लागून मदल्या कनांतलो आनी हवामानाचो दाब सारकोच उरता, तशेंच कसलोच स्त्राव (secretion) बी आसल्यार व्हांवपाक मदत जाता. हाडांचीं नांवां हातोडी (malleus), ऐरण (incus) आनी पदिका (stapes) अशीं आसात. तांची एक सांखळी आसून ती कानाचो पड्डो आनी कर्णवर्त हांचेमदीं आसता. कुस्कुटायेदे स्नायू कानाच्या पड्ड्याक आनी हाडांक जोडिल्ले आशिल्ल्यान, आवाजाची तीव्रता भितल्ल्या कानामेरेन पावपाक मदत जाता. मदलो कान, कर्णभूम गहराकूर (mastoid atrum) जोडील्लो आसता.

आवाजापसून हवेंत ल्हांरां तयार जातात आनी भायलें कानपट तीं एकवटावन कानाचो पड्डो फ़डफ़डायता. हें फ़डफ़डावप हाडांचे सांखळेंतल्यान कर्णावर्ताक पावता आनी तातूंतलें द्रव आवाजाच्या स्वरपदांचे पट्टेप्रमाण (pitch) खास श्रवणग्राही आशिल्ल्या पटलार पडटा; श्रवणग्राही पेशा उदीप्त (stimulate) जातात आनी आठवे कवटेच्या मज्जातंतूंतल्यान मेंद्वाक पावतकच आवाजाची वळख पटता.

तकली खंयच्यानूय तीन काटकोनी (perpendicular) तळांचेर घुंवल्यार कर्णग्रहनांतलें अर्दचक्रांतलें द्रव हालता आनी दॄति आनी लघुकोशांत आशिल्ले बारीक बारीक फ़ातरासारके कण गुरुत्वाकर्शणाप्रमाण वयर सकयल जातात आनी ग्राही पेशा (receptor cells) उदीप्त जावन, प्रधाण मज्जातंतूंतल्यान मेंदवाक पावोवन समतोल हाडटात. कानाचे विकार :ज्या विकारांक लागून भेड्डेपण येता तशेंच समतोल इबाडटा, तांकां कानाचे विकार अशें म्हण्टात. भायल्या आनी मदल्या कानाच्या दोशांक लागून चड-उणें भेड्डेपण येता, तर भितल्या कानाच्या दोशान भेड्डेपणाभायर समतोल इबाडून घूंवळूय येंवक शकता.

भेड्डेपण येवपाच्या कारणां

भेड्डेपण येवपाच्या कारणांचें वर्गीकरण तीन तरांनी करतात १. आवाजाचीं ल्हारां वचपाचो दोश.

२. मज्जातंतू संवेदनाचो दोश (sensorineural defect).

३. वयले दोनूय दोश वांगडाच जावप. आवाजाचीं ल्हारां वचपाचो दोश, भायल्या कानांतल्यो आडखळी तशेंच मदल्या कानांतल्या दोशांक लागून जाता. कोणाकूय भेड्डेपण आसत जाल्यार ताचें भोंवतणी आशिल्ल्यांक तें पयलीं जाणवता. भायल्या कानांत आडखळ आसल्यार तशेंच कानाच्या पड्ड्याक दोश आसल्यार वैजक रोखडेंच दिसता. तेभायर वैज ‘वेबर’ (Weber) तशेंच ‘रिने’ (Rinne) तपासणी करुन कानाच्या खंयच्या भागाक दोश आसा, हें थारायता. ऑडियोमेट्रीचो (audiometry) सोद लागिल्ल्यान खंय दोश आसा, हें सोदून काडपाक तर सध्या खुबूच मदत जाता.

भायलो कान कातीन धांपिल्लो आशिल्ल्या कारणान, कातीचे सगळे रोग हांगा जावंक शकतात आनी आवाजाची ल्हारां वचपाक आडखळ जावंक शकता. देखीक - फ़ोड (furuncle), पूटी (cyst) आनी अर्बुद (tumour). हेभायर कानांत कानूलो (cerumen) जावनूय आवाजाच्या ल्हारांक आडखळ जांव येता. भारतांत हांगाच्या हवामानाक लागून भायल्या कानांत फ़ोड येवपाचें प्रमाण चड आसा. फ़ोड येतकच कान जड आनी भरील्लो आसा, अशें भासता; मागीर तो दुखूंक लागता, तशेंचकानपट हालयल्यार दूख वाडटा. थोड्या दिसांनी घाणयारें द्रव्य कानांतल्यान व्हांवंक लागता आनी केन्नाकेन्नाय कानांत खाजूय सुटता.हाका उपाय म्हळ्यार, कानांत आशिल्ली घाण तशेंच ओलसाण (moisture) काडप आनी जंतू मारपाचें वखद घालप. कानुलो जाल्यार सिरींजान (syringe) उदक मारुन वा हायड्रोजन पेरोक्साइट घालून कान निवळ करुंक जाय.

भायल्या कानांत इसब (eczema) जाल्यार कानाच्या बुराकाकडेन तांबसाण येता आनी साली वतात. तशेंच खाजूय सुटता आनी थोडेंथोडें उदकासारकें द्रव व्हांवता. ॲलर्जील लागून चवन जाता आनी जे वस्तूपसून ॲलर्जी जाता, तिचो वापर सोड्ल्यार तें जावंक पावना. भायल्या कानाचे अर्बुद चड करुन हाडांचे आनी कातिचे आसतात. तंची शश्त्रक्रिया (operation) करुन कानांतली आडखळ काडून उडोवं येता.

कानाचो पड्डो फूटल्यारुय कमी आयकूंक येता. एकदम स्फोट जावन मोटो आवाज जावप, सरी-काडी हांकां लागून कान फूटप तशेंच मदल्या कानाचें दुखाणें फूट्प, ह्या कारणांक लागून पड्डो फूटल्यार आपशींच बरो जाता पूण केन्नाकेन्नाय सर्जनाकड्ल्यान शश्त्रक्रिया करुन उपाय करचे पडटात. मदल्या कानांत जंतू गेल्यार, मदल्या कानाचें दुखाणू (otitis media) जाता. हाचें प्रमाण ल्हान भुरग्यांमदीं चड आसता. ताळ्यांतले जंतू, युस्टेशियो नळयेंतल्यान मदल्यान मदल्या कानांत वतात आनी पूं तयार जाता. हाका लागून कानाची फोडाफोड, कमी आयकूंक येवप तशेंच जोर येवप, असल्यो पीडा उप्रासतात. कानाचो पड्डो तटतटून फुगता, एकाद्रया वेळार पड्डो फुटता, दूख उणी जाता आनी कान व्हांवक लागता. वखदाम घेतल्यार गूण येता. मदल्या कानाच्या दुखण्याकडेन चड लक्ष दिवंक जाय, कारण तातुंतलो पूं कर्णमूल गहरांत वचूंक शकता. तसोच थंयच्यान मेंदवाक पावन अकस्मा मरण येवंक शकता. मदल्या कानांतल्या खर (acute) दुखाण्याकडेन सगळ्यांचेंच दुखीखातीर लक्ष वता अनी देखून वखद वेळार घेवप जाता; दीर्घकाळीन (chronic) दुखाण्याकडेन चड करुन लक्ष वचनाशिल्ल्यान कर्णमूल गहर आनी मेंदवाक दुखापत जावपाची खूब शक्यता आसता. तशेंच हें दुखाणें भितल्ल्या कानांतूय पावंक शकता.

भितल्ल्या कानांत दोश जावन ‘मेनिअरचो रोग’ (Meniere's disease) जाता. हातुंत अकस्मात परत-परत घुंवळ येवप, घांटी मारिल्लेभशेन आवाजाचो भास जावप आनी भेड्डेपण येवप ह्यो पीडा जातात. घुंवळ निवळटकच कुडीचो समतोल इबाडता आनी दोनूय वटांनी लकिल्लेभशेन जाता. म्हातारपणांत श्रवणग्राही पेशा दुबळ्यो (degenerate) जातात आनी कमी आयकूंक येता, हाका ‘प्रेसबायकुसीस’ (persbycusis) अशें म्हण्टात. ह्या दुयेंसांत श्रवणयंत्र (hearing aid) लायात जाल्यार आयकूंक येवपांत सुदारणा जाता.

भुरग्यांक सारकें आयकूंक येता काय ना, तें लक्ष दिवन पळोवपाक जाय. तांकां कमी प्रमाणांत दोश आसल्यार श्रवणयंत्राचो (hearing aid) वापर करपाक जाय, तशेंच चड प्रमाणांत दोश आसल्यार हातांच्या कुरवांनी समजावपाचे खाशेले शाळेंत घालूंक जाय. श्रवणयंत्रापरस बरें अशें Automatic Signal Processor यंत्रुय सद्दा मेळटा.

मदल्या कानांत हाड वाडून आयकुपाचें दुयेंस, जें खास करुन तरणांट्यांक जाता. ताका ‘ओटोस्क्लेरोझीस’ (otosclerosis) म्हण्टात. अस्तंतेकाडल्या देशांत हें दुयेंस जावपाचें दादल्या बायलांचे प्रमाण १:२ अशें आसता, पूण भारतांत हाचें प्रमाण २:१ अशें आसा. पयलीं हाचेर उपाय नाशिल्लो. पूण कार्ल मदल्या कानांत हाड वाडून आयकुपाचें दुयेंस, जें खास करुन तरणांट्यांक जाता. ताका ‘ओटोस्क्लेरोझीस’ (otosclerosis) म्हण्टात. अस्तंतेकाडल्या देशांत हें दुयेंस जावपाचें दादल्या बायलांचे प्रमाण १:२ अशें आसता, पूण भारतांत हाचें प्रमाण २:१ अशें आसा. पयलीं हाचेर उपाय नाशिल्लो. पूण कार्ल ऑलोफ नायलतेन आनी लीनव्हेनहॉक हांणी श्स्त्रक्रिया करपाचो सूक्ष्मदर्शक (microscope) तयार केलो. १९२१ त, नायलेन ह्या सर्जनान ब्रिनेल सूक्ष्मदर्शक (Brinell microscope) वापरुन सोश्यांच्या कानांतल्यान कर्णगहनांत ल्हानशें जनेल केलें. १९२३ वर्सा हॉल्मग्रीन ह्या ‘झाइस स्टेरिओस्कोप माय्‌क्रोस्कोप’ (Zeiss Stereoscopic Microscope) वापरुन मा‌य्‌क्रोसर्जरी (microsurgery) करपाक सुरवात केली. पयलीं कर्णगहनांत जनेलां केलीं, तर आतां कानाच्या सगळ्या भागांनी ‘मा‌य्‌क्रोसर्जरी तंत्र’ (spedectomy technique) सुरु केलें. सध्या खुबशा देशांत हें तत्र वापरतात आनी हाका लागून ‘ऑटोस्क्लेरोझीस’ जाल्ल्या मनशाक आयकूंक येता.

१९६० वर्सा व्होन बेकेसी हाका ‘आयकुपाचें भौतिकशास्त्र’ (Physics of hearing) सोदून काडिल्यान नोबेल इनाम फाव जालें. ताच्या ह्या सोदाक लागून आतां एक ल्हान इलेक्र्टोनिक यंत्र तयार केलां, ताका ‘कोक्लेयर इंप्लांट’ (Cochlear Implant) अशें म्हण्टात. हें यंत्र म्हळ्यार मनशान तयार केल्लो कृत्रिम कानूच जावन आसा. शस्त्रक्रिया करुन हे यंत्र घाल्यार, भितल्ल्या कानांचो दोश आशिल्ल्यांक त्या यंत्राक लागून आयकूंक येता.