हिंदू धर्म

देवनागरी

हिंदु धर्म (संस्कृत: सनातन धर्म) जगालें सकड धर्मांपशिनें पोरनें धर्म आस्स. हें दक्षिण आशियालें निज धर्म आनि बहुसंख्येलें धर्म. हें वेद आधारित धर्म, विंगड-विंगड अनुष्ठान, मत, पद्धतियो, संप्रदाय आनि दर्शन ओट्टु करुनु आस्स. विश्वासकांगेलें संख्येरि हें जगांतुलें तिसरें व्होड धर्म आस्स. यद्यपि हांतुं मस्त देवि-देवतांगेलि पूजा ज़ात्ता, बद्द म्हणलेरि हें एकीश्वरवादि धर्म आस्स. अनुयायि अनुसार हें जगांतुलें तिसरें व्होड धर्म आस्स. हाज्जीं ८२८ अरब अनुयायि भारतांतुं, २३ अरब नेपाळांतुं, १४ अरब बांग्लादेशांतुं आनि ३.३ अरब बालि, इंडोनेशियांतुं आस्सति.

हिंदु शास्त्रालें मस्त वाङ्मय श्रुति अथवा स्मृतिंतुं विंगड केल्लल्लें आस्स. हीं वाङ्मय अनुष्ठान, तत्त्ववाद आनि पुराणा विषयारि आस्सति आनि धर्म अनुसार कश्शि जीयचें हें सांगताति. हांतुं प्राय, महत्त्व आनि अधिकाराविषयारि वेद सकदांतुं व्होड आस्सति. उपनिषद्, महाकाव्य रामायण आनि महाभारत अन्य व्होड वाङ्मय. महाभारतारि आधारित शास्त्र भागवद् गीता हाका च़ड महत्त्व आसता.

उगम

हिंदु हें ऊत्र, भारतीय उपमहाद्वीपालें वायव्य बदिक व्हांवतलें सिंधु न्हयिं थांवुनु आयलां. हिंदु हें नांव, मुखारि, अरबि ऊत्र अल्-हिंद, अर्थात् सिंधु न्हयिलें पेलतडियेरि राबतलीं जन, म्हुणु प्रसिद्ध ज़ाल्लें. १३ शतक इ. थांयि हिंदुस्तान (हिंदुवांगेलि भूमि) हें भारताक पर्यायि नांवाधिक नांव मेळलें.

आदलें कालांतुं हिंदु भारतीय उपमहाद्वीपारि राबतले, धर्म खंचेंय आस्सो, सकड जनांक आप्पयतलींति. १८ शतक इ. लें कडेकालांतुं युरोपीय जनांनि भारतीय धर्मांगेलें अनुसरण करतलेंक हिंदु म्हुणु आप्पंवचेक सूरु केल्लें. माग्गिरि हिंदु धर्मालें व्याख्या उदेयंतिलें धर्म (क्रिस्तांव, यहूदि, इस्लाम) नात्तिलें आनि वेदांथांवुनु येनित्तिलें धर्म (बौद्ध, जैन, सीख) हांका सोडुनु भारतीय पाळाले जनांगेले धर्म अश्शि ज़ाल्लें.

इतिहास

आदलें भारतीय धर्मालें प्रमाण हरप्पा कालांतुं (५५००-२६०० इ.पु) मेळता. आदिहिंदु धर्म १५००-५०० इ.पु.लें अनुष्ठानांक आप्पयताति. आयज़चें हिंदु धर्म वेदांथांवुनु आयलें (१७००-११००). वैदिक अनुष्ठानांतुं इंद्र, वरुण, अग्नि अश्शि प्राकृतिक शक्तियांगेलें पूज़ु आनि सोम विधि ज़ात्तलें. यज्ञ आनि वैदिक मंत्रोच्चारय ज़ात्तलें. ताव्वळि देवस्थान आनि विग्रह नाशिलिंति. वैदिक धर्म आनि माज़दायास्ना / ज़रतोष्टि धर्मांतुं आनि केलवु भारतीय-युरोपीय धर्मांतुं मस्त समानते आस्स.

इसवि पूर्वालें कडेकालांतुं आनि इसविलें आदले कालांतुं रामायण आनि महाभारत हिं व्होड संस्कृत उपन्यास बरंवुनु आयलीं. कडेरि देवि-देवतांगेलीं, मनुशांओट्टु मेळाप आनि दैत्यांओट्टु ज़ूझ़ाविषयारि सांगतलीं, पुराण आयलीं.

तीन व्होड प्रवर्तनांनि हिंदु विचाराक नवें दीक दाक्कंयलें- उपनिषदिक, जैन आनि बौद्ध मान्यतांगेलें सकड भारतांतुं प्रसार. महावीर (जैनांगेलीं २४. तीर्थंकर) आनि बुद्ध (बौद्ध धर्मांलीं संस्थापक) हांनि शिक्कंयलें कि मोक्ष मेळुक वेदांक आनि ज़ाति पद्धतिक स्वीकारचें अगत्य ना. बुद्धालें मुखारि वच़्च़ुकु हेंवय सांगलें कि आत्मा आनि देवालें आसचें अनावश्यक. २०० इ.न्तुं हिंदु सिद्धांतांलें (Hindu Philosophy) मस्त दर्शनांतुं (Hindu Schools of Thought) वर्गिकरण ज़ाल्लें.

हिंदु सिद्धांत

आस्तिक दर्शन

वेदांक देवोपार्जित आप्पयतलीं सह (६) आस्तिक दर्शन (Orthodox Schools of Thought)

हीं अस्तिक दर्शन आस्सति.

नास्तिक दर्शन

वेदांक देवोपार्जित आप्पयनात्तिलीं तीन नास्तिक दर्शन (Heterodox Schools of Thought)

हीं नास्तिक दर्शन आस्सति।

निरीश्वरवाद

देवारि विश्वास दव्वरनात्तिलें दर्शन मस्त फुडलेथांवुनु हिंदु धर्मांतुं पळंवचेक मेळता. हाकाचि निरीश्वरवाद (Atheism) म्हणताति. हाज्जीं दोन वर्ग आस्सति-

गुप्त काळ

गुप्त काळा उपरांत संस्कृतालें स्थान ऊणें ज़ांवुनु प्रकृत मुखारि आयलें. वेदांगेलें स्थान गौण ज़ांवुनु पुराण-आधारित, येकळे प्रमाण म्हुणु धरियेद अश्शि, धर्मालें ज़ल्म ज़ाल्लें. ब्राह्मण आनि धर्मशास्त्र केंद्रित हिंदु धर्मांतुं परिवर्तन सूरु ज़ाल्लें.

इस्लामालें काळ

७. शतक इ.न्तुं अरब पैणारियांनि सिंध जीकुनु इस्लाम भारतीय उपमहाद्वीपारि हाडलें. हें कालांतुं बौद्ध धर्मालें अधोगति सूरु ज़ाल्लें आनि मस्त हिंदु जनांनि इस्लाम स्वीकारलें. औरंगज़ेब म्हणके मस्त मुस्लिम राजांनि देवस्थानां भेत्तुनु मुसल्मान नात्तिलांचेरि अन्याय केल्लें. यद्यपि राजा अकबर म्हणके केलवु राजा सहिष्णु आश्शिलीं। रामानुजाचार्य, माधवाचार्य, चैतन्य महाप्रभु हांगेलें प्रभावानिमित्ति हिंदु धर्मांतुं व्होड परिवर्तन आयलें. आदि शंकराचार्यानें केलवु शतकांफुडे निर्गुण ब्रह्मणालें सूरु केल्लेलें अनुष्ठानांक सोडुनु सुलभ पडतलें विष्णु अवतारांगेले हांनि भक्ति संप्रदायाले मार्गानॆं अनुष्ठान सूरु केल्लें.

ईश्वर

हिंदु धर्मांतुं ईश्वरालीं विंगडविंगड सिद्धांत आस्सति; एकीश्वरवाद (monotheism), बहुईश्वरवाद (polytheism), सांख्य (panentheism),अद्वैत (pantheism), योग (monism) आनि निरीश्वरवाद (atheism). जन तात्तांगेले दर्शना अनुसार अनुष्ठान करताति.

मस्त हिंदु जन आत्मा, आपणांलें बद्द स्वरूप, हाका शाश्वत लेकताति. अद्वैत वेदांत दर्शना अनुसार हो आत्मा ईश्वरा थांवुनु विंगड ना. अद्वैत म्हणता कि मनुशज़ल्मालें ध्येय, आपणांलो आत्मा ईश्वर ज़ंव आस्स, हें कळचें आस्स. यद्यपि, उपनिषद् म्हणताति कि आपणांक आत्मालें ज़ाणवाय ज़ाल्लें, आनि ब्रह्मा ओट्टु संबंध कळलेरि आपण मोक्ष पांवता.

द्वैत दर्शन आनिसार ब्रह्म विंगड व्यक्तिमत्त्व आस्स आनि द्वैत अनुयायि ताका संप्रदाया अनुसार ब्रह्म, विष्णु, शिव अथवा शक्ति म्हुणु पूज़ताति.

आश्रमधर्म

प्रतियेकळालें जीवितालीं चार बिंदु आस्सति।

ब्रह्मचर्याश्रम् - हें चार वरस धक्कुनु अटरा वरसांथांय आसता. हांतुं मनुशानें मात्र शिकका आनि ताज्जेंखात्तिरि ब्रह्मचर्य पाळका. हें चेरुडुपणा धक्कुनु तरणायालें सुरुवे थांय आसता.
गृहस्ताश्रम् - हें तरणायालें मध्यकाळांतुं, बहुश: प्राय २५-३०थांय, येत्ता. हांतुं ऐकळानें वरडिक कोरियेद आनि चेरुडुवांक ज़ल्म दिंवयेद.
वनप्रस्थाश्रम् - हें काळ ६५-७० उपरांत सूरु ज़ात्ता. हांतुं ऐकळानें संतुष्ट ज़ांवका आनि त्याग करुक शिकका.
संन्यासाश्रम् - हांतुं मनुशानें संपूर्ण त्याग करुनु देवकार्यांतुं लागका.

चतुर्वर्णाश्रम

हाका आयज़चें पर्यायि ऊत्र ज़ाति आस्स. बद्द म्हणलेरि चतुर्वर्णाश्रम हें चतुर् अर्थात् चार आनि वर्ण अर्थांत् बण्ण हे ऊत्रांथांवुनु येत्ता.

हीं चार वर्ण आस्सति.

वेदकालांतुं हीं वर्ण प्रतियेकळे मनुशालीं चार गुणधर्म अश्शि लेकतलींति. ऋग्वेदांतुं बरंयलां -

जन्मना जायते क्षुद्र: संस्कारात् द्विज उच्यते। विद्यया याति विप्रत्वाम् ब्रह्म जानाति इति ब्राह्मण: ।।

ज़ल्मा वेळारि प्रतियेलो क्षुद्र (शून्य) आसता. संस्कारांनिमित्ति ताका दुसरें ज़ल्म मेळता (द्विज). विद्येनें तो बुधवंत ज़ात्ता. हांनें ताका ब्रह्म कळता आनि तो ब्राह्मण (ब्रह्म कोणांक कळता) ज़ात्ता. आयजि हीं ऊत्र ज़ातिवाचक ज़ाल्लांति.

सोळा संस्कार

संस्कार जीवनांतुले महत्त्वालें बिंदुवांगेलीं प्रतीक आस्सति आनि म्हुणु तांगेलें आचरण करका. प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष हांतुं पितरांगेलें, म्हालगडांगेलें आनि मोगाचांगेलें उल्लेख अथवा सहभाग ज़ात्ता. हीं आस्सति -

प्रसव संस्कार

गर्भदान - दारलानें आनि बायलेनें चेरुडुवा खात्तिरि ओट्टु येंवचें.
फुल्ला मळप - गर्भालीं लक्षण दिसलेरि पुंसवन आनि सीमांतोनयन ज़ात्ता. हें प्रसवालें पांचवे, सातवें, नव्वें मासांतुं करताति.

चेरुडुपण संस्कार

बारसो ज़ल्मा उपरांतलें काळाक सोयर (जनन अशौच) म्हणताति आनि हें इकरा दीस आसता. इकरवें दीसारि आवुसु, चेरुडु आनि कुटमालें शुद्धि खात्तिरि गृह शांति करताति. पंचगाव्य प्राशना उपरांति सोयर मुग्दशिता. चेरुडुवालो बारसो ज़ात्ता. फुडे ज़ल्मा उपरांत सहवें दीसारि सत्ति (षष्ठी) पूज़ु करतलींति. आयज़चें काळारि हें मस्त ऊणें ज़ाल्लां.
दांतोळियो हाका संस्कृतांतुं अन्नप्राशन म्हणताति. च़ल्लियांखात्तिरि हें आटवें, धावें, बारावें (ओज़) मासांतुं आनि च़ल्लियेंखात्तिरि पांचवें, सातवें, नववें (सम) मासांतुं ज़ात्ता.
ज़ावळ काडचें च़ल्लियांगेलें पयलें आयलेलें केंस पयलें, दुसरें वरसांतुं काडताति.
कान तोपचें चेरुडुवालें कान १२वें अथवा १६वें दीसारि, ६वें, ७वें अथवा ८वें मासारि ना ज़ल्लेरि १लें, ३रें, ५वें, ७वें, ९वें वरसारि तोपताति. च़ल्लियांगेलें उज्जे कान आनि च़ल्लियेंगेलें दावें कान तोपताति.

विद्या संस्कार

मूंजि आट्ट वरसारि आचार्य चेरुडुवाक जनुवे धारण करुक लांयता. मूंजि द्वारा चेरुडुवालें दुसरें ज़ल्म ज़ात्ता (द्विज).
सोडमूंजि समावर्तन संस्कार ब्रह्मचर्यालें कडेकालांतुं ज़ात्ता.

वरडिक
मरण संस्कार